I bap. Jer dúziwdi жойбарлаудын stilistik máseleleri Joba Jer dúziwdi жойбарлаудын payda bolıwı hám rawajlanıwı

1 расм. Ер тузишнинг махсус фанлари тизимида ер тузишни лойиҳалашнинг ўрни.

Er dúziwdi жойбарлаудын páni barlıq jer dúziw hám umummutaxassislik pánlerinen alınǵan bilimlerdi ózinde sáwlelendiredi. Umummutaxassislik pánleri gruppaına geodeziya, topıraqshunoslik (geobotanika tiykarları menen), melioratsiya hám jerlerdi rekultivatsiyalaw, agroo'rmon melioratsiyası hám orman dúziw tiykarları, karta duziwshilik, jer kadastrı, awıl xalıq jasaw jayların жойбарлаудын, aymaqtı injenerlik úskenelew, agrar ekonomika, dıyxanshılıq hám ósimlikshunoslik, awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw hám basqalar kiredi.

Jer dúziwdi жойбарлаудын ob'ekti xojalıqlar, jer iyelikleri hám jerden paydalanıwshılar sisteması menen baylanıslı halda, aymaqtı shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Jer dúziwdi жойбарлаудын pániniń predmeti aymaqtı hám jer menen ajıralmaytuǵın baylanıslı islep shıǵarıw quralların shólkemlestiriw nizamlıqları hám jer dúziw joybarların islew, tiykarlash hám ámelge asırıw usılları, jolları hám stilistikaları bolıp tabıladı.
4. Er dúziwdi жойбарлаудын usılları
Jer dúziwdi жойбарлаудын rawajlanıwı processinde joybarshılar tárepinen qollanılatuǵın usıllar da ózgerip hám rawajlanıwlasıp keldi. Aldınǵa, jer dúziw tek jer ólshew menen baylanıslı texnikalıq háreketlerden (jerlerdi bolıw, maydanlardı anıqlaw hám shegaralardı belgilew) ibarat bolǵan dáwirde, жойбарлаудын ámeliyatında tiykarlanıp matematikadan paydalanilar edi. Jerlerdi bolıw hám maydanlardı esaplawda grafik, analitik hám mexanik usıllardan paydalanılǵan hám tiykarǵı jumıs quralları poletkalar, ólshewshiler, masshtab lineykalari hám planimetrlerden ibarat bolǵan.
Tiykarǵı jer dúziw jumısları jerlerdi shegaralaw bolǵan dáwirde, jer dúziwdi жойбарлаудын áhmiyeti talay asdı hám esaplaw, ólshew jumısları qatarına jerdiń sapasın bahalaw boyınsha ilajlar qosıldı. Jerlerdi bolıw, qayta bólistiriw, qosıw processlerinde jer dúziw joybarları talay quramalılasıp, olardı dúziwde statistika, jer esabı, yerni bahalaw maǵlıwmatlarınan keń kólemde paydalanila baslandı. Bul dáwirde jer dúziw sheshimlerin tayarlawdıń tiykarǵı usılı izbe-iz jaqınlasıw (iteratsiya) usılı (ulıwmalıqtan jekelikke) boldı. Joybar sapasın asırıw maqsetinde ol jer dúziw urıs qatnasıwshısıları menen kelisim halda dúzilisi hám ekspertler tárepinen bahalanǵan bolıwı kerek.
Tábiyiy hám xojalıq júrgiziwdiń ekonomikalıq sharayat -lari hár túrlılıǵı, tapıraq qatlamı hám jerdiń meliorativ jaǵdayınıń hár túrliligi, aymaq keńlikleriniń bir-birinen parıq etiwi hám xalıq jasaw sistemaları daǵı hár túrlılıqlar jer dúziwdi жойбарлаудынde birdey sheshimlerdi qollaw múmkin emesligin talap etedi. Házirgi dáwirde kompleks jaybarlar kóp sanlı hár túrlı qánigeler taparı (jer dúziwshiler, agronomlar, tapıraqshunoslar, iqti-sodchilar, gidrotexnikalıqalıqlar hám boshq.) tárepinen islenedi.
Jer dúziwdi жойбарлаудынde házirgi dáwirde, tiykarlanıp, to'mendegi usıllardan paydalanıladı :
bolsap -konstruktiv, ekonomikalıq -matematikalıq, ekonomikalıq -statistikalıq, ilimiy abstrakciya, monografik hám boshq.
bolsap -konstruktiv usılı anıq usılda hám belgilengen tártipte alıp barılatuǵın bolsaplar hám balanslarǵa tiykarlanǵan bolıp, al anıq jaybar sheshimin alıwǵa múmkinshilik beredi.
Mısalı, xojalıqta almaslap egiw sistemasın жойбарлаудын hám aymaqta
tuwrı jaylastırıw ushın sharba buyımlarına zárúr at -jem balansın, at -jem eginleri maydanın bolsaplaw kerek. Bul bolsaplawlar at -jem eginleri ushın ajratılatuǵın jerlerdiń sapasın, jaylasqan ornın, belgilengen almaslap egiw túrlerin, sanın hám maydanların bolsapqa alǵan halda alıp barıladı.
Eger, xojalıqlardıń tábiyiy, ekonomikalıq, ijtimoiiy hám ekologiyalıq sharayatları quramalı bolsa, esap -konstruktiv usılı kóp variantlılıq (kóp sheshimlilik) usılı menen almastırıladı. Bul usılda bir neshe, hár túrlı joybar sheshimleri islenedi hám olar belgilengen kórsetkishler sisteması járdeminde bahalanıp, jaqsı sheshim anıqlanadı.
Ilim hám texnika rawajlanıwı nátiyjesinde zamanagóy qúdiretli esaplaw texnikası jaratıldı hám olar ámeliy ekonomikalıq izertlewlerde keń qollanila basladı. Nátiyjede jer dúziwdi жойбарлаудын processinde de matematikalıq modellestiriw, ekonomikalıq -matematikalıq hám ekonomikalıq -statistikalıq usıllardan paydalanila baslandı.
Matematikalıq modellestiriw matematikalıq baylanısıwlar járdeminde úyrenilip atırǵan ob'ektlerdiń modellerin dúziwge tiykarlanǵan. Ekonomikalıq matematikalıq modellestiriw aymaqtı shólkemlestiriwdiń ulıwma túrdegi nizamlıqların belgilew, olardıń ózgeris sebeplerin anıqlaw, hár túrlı sharayatlardı modellestiriwde olardı jetilistiriw jolların tabıw imkaniyatın beredi.
Ekonomikalıq matematikalıq usıllar - ekonomikalıq xarakterge iye bolǵan jer dúziwdi жойбарлаудын keń kólemdegi máselelerin sheshiwge qaratılǵan. Ol ózine differentsial esaplaw, sızıqlı, dinamikalıq, stoxastik hám matematikalıq programmalastırıwdıń basqa túrlerin sáwlelengenlab, matematikalıq modellerden ámeliy paydalanıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Bul usıldı qóllawda tiykarlanıp máseleniń optimal sheshimi ızlenedi, yaǵnıy, jer dúziw joybarınıń múmkin bolǵan barlıq sheshimleri arasından eń jaqsısı belgilengen sheklewler, shártler hám optimallıq kórsetkishi járdeminde saylanadı.
Ekonomikalıq statistikalıq usıl - matematikalıq statistika usılları járdeminde tóplanǵan maǵlıwmatlardı analiz qılıw nátiyjesinde joybarlıq sheshimlerdi anıqlawǵa tiykarlanǵan. Bul usıllar quramına korrelyatsiya, regressiya hám dispersiya analizleri, ekspertli bahalaw, islep shıǵarıw funkciyaları kiredi.
Jer dúziwdi жойбарлаудынde joqarıda keltirilgen usıllar jer dúziw joybarların islewge tayarlıq processinde jer dúziw ótkerilip atırǵan xojalıqtıń ekonomikasın, jerleriniń jaǵdayın hám olardan paydalanıw dárejesin úyreniwde, hám de жойбарлаудын normaların tayarlawda hám joybarlardı ekonomikalıq tiykarlashda qollanıladı.
Házirgi dáwirde geoaxborot (GAT) hám jer informaciya (YeAT) sistemalarınıń, zamanagóy kompyuter texnikaleri hám programmalastırıw támiynatınıń payda bolıwı, jer dúziw maǵlıwmatları informaciya bazasınıń rawajlanıwı nátiyjesinde jer dúziw usılları sisteması jer dúziwdi жойбарлаудын EHM den paydalanıw járdeminde avtomatlasqan texnologiyasına sheńber basladı.
Jer dúziw boyınsha ilimiy izertlewlerdi aparıwda monografik
usıldan da keń paydalanıladı. Bul usıl processler hám hádiyselerdiń ayırım ayriqsha hám úlgili táreplerin tereń úyreniwge tiykarlanǵan. Bul úyreniwler tiykarında ilimiy juwmaqlar etiledi, usınıs hám usınıslar tayarlanadı. Jer dúziwdi жойбарлаудын boyınsha izertlewler dáwirinde, tiykarlanıp, aldıńǵı awıl xojalıq kárxanaları aymaqlarınıń dúziliwi yamasa jer dúziw jumısların ámelge asırıwdıń natiyjelilew stilistikaları, jolları, texnologiyaları hám usılları bahalanadı.
Ilim jetiskenliklerin hám aldıńǵı xojalıqlar tájiriybelerin anıq islep shıǵarıw ob'ektlerinde sınap kóriwge zárúrshilik payda bolǵanda eksperimental jer dúziwdi жойбарлаудынden paydalanıladı. Bunda eksperimental жойбарлаудын nátiyjeleri boyınsha basqa kárxanalar aymaqların qayta shólkemlestiriwdiń maqsetke muwapıqlıǵı tuwrısında juwmaq shiǵarıladı.
Monografik hám eksperimental usıllardan payda -lanish processinde atız baqlawları hám aymaqtı úyreniw, hám de xronometraj usıllarınan da paydalanıw múmkin.
5. Er dúziwdi жойбарлаудын principlerı (principleri)
Jer dúziwdiń tiykarǵı wazıypaları Ózbekstan Respublikasınıń " Jer kodeksida" kórsetilgen bolıp, olar jerden ilimiy tiykarlanǵan halda tolıq, aqılǵa say hám nátiyjeli paydalanıwdı shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Jer dúziw jumısları joqarıda keltirilgen wazıypalardan kelip shıǵıs ulıwma principler (principler) tiykarında alıp barıladı. Olardı qısqasha tómendegishe tariyplew múmkin:

1. 
   Жойбарлаудынdi shólkemlestiriw, texnika hám texnologiyalar salasındaǵı ilimiy-texnikalıq rawajlanıw jetiskenliklerinen ılajı bolǵanınsha maksimal paydalanıw principi. Bul princip жойбарлаудын processinde eń zamanagóy texnikalıq qurallar hám usıllardan paydalanǵan halda joybarlıq sheshimlerdiń natiyjeliligin asırıwdı talap etedi. Awıl xojalıq kárxanaları aymaqların zamanagóy texnikadan paydalanıwǵa hám óndiristiń aldıńǵı texnologiyaların engiziwge maslaw nátiyjesindegine biz jerden hám basqa islep shıǵarıw qurallarından nátiyjeli paydalanıwǵa jetiwimiz múmkin. Sonday eken, biz jer dúziw joybarların islewde eń zamanagóy texnikadan paydalanıwdı hám aldıńǵı texnologiyalardı engiziwdi ańlıwımız kerek.
   
2. 
   2. Birinshi náwbette tábiyaattı qorǵawǵa qaratılǵan máselelerdi sheshiw principi. Jer dúziw joybarları tábiyaattıń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan jerdiń landshaftına ózgertiw kirgiziwi sebepli, olardıń tábiyaatqa tásiri sezilerli boladı. Bul tásir unamlı yamasa unamsız bolıwı múmkin. Bul princip jer dúziw joybarları sheshimlerin ekologiyalıq tárepten bahalab, olardıń ishinen tek átirap ortalıqqa unamsız tásir etpeydiganlarini tańlap alıwdı talap etedi.
   
3. 
   3. Aymaqtıń tábiyiy hám ekologiyalıq sharayatın tolıq esapqa alıw principi. Jer dúziw joybarların islep atirǵanda Respublika jer fondini tábiyiy awıl xojalıq rayonlarına bolıw nátiyjeleri, jer dúziw ótkerilip atırǵan aymaq tábiyiy sharayatı hám jerleriniń jaylasıwı, relefi esapqa alınadı. Usınıń menen bir qatarda, jer kadastrı maǵlıwmatlarınan, ekologiyalıq hám basqa maqsetlerde ótkerilgen injenerlik hám atız qıdırıw jumısları nátiyjelerinen keń paydalanıladı.
   
4. 
   4. Jerden paydalanıwda awıl xojalıǵınıń ústivorligini támiyinlew principi. Awıl xojalıǵında topıraq ónimliligi úlken áhmiyetke iye. Respublikamızda ónimli topıraqlı suwǵarılatuǵın jerler kem bolǵanlıǵı sebepli, jer dúziw joybarlarında olardan tek awıl xojalıǵı maqsetleri ushın paydalanıwdı támiyinlew kerek. Awıl xojalıq jerleriniń noqishloq xojalıq maqsetleri ushın ajratılıwına jol qoymaw kerek.
   
5. 
   5. Joybardıń joqarı ekonomikalıq jáne social natiyjeliligin támiyinlew principi. Joybardıń hár bir sheshimi ekonomikalıq tıykarlanıwı kerek. Ekonomikalıq tiykarlash joybarda kórsetilgen ilajlardı ámelge asırıw nátiyjesinde alınatuǵın qosımsha ónimdi esaplab tabıw jolı menen atqarıladı. Ekonomikalıq nátiyje social nátiyje menen bekkem baylanıslı. Sebebi, adamlardıń jasaw, miynet qılıw, dem alıw sharayatların hám olarǵa xojalıq xizmet kórsetiwdi jaqsılaw xojalıq alatuǵın ekonomikalıq nátiyjege tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Miynetkeshlerdiń turmıs hám miynet sharayatlarınıń jaqsılanıwı bolsa miynet ońimdarlıǵınıń eliriwine hám nátiyjede ekonomikalıq nátiyjelililiktiń asıwına alıp keledi.
   
6. 
   6. Jerden paydalanıw processinde onı orınsız ısırap -egerlikdan, nooqilona xojalıq júrgiziwden, tábiyaattıń hám óndiristiń unamsız tásirinen qorǵaw principi. Joybardıń hár bir sheshimi huqıqıy hám ekolo-gik tıykarlanıwı kerek. Jerden keleshekte paydalanıw boyı -cha etiletuǵın usınıslar materiallıq agrar landshaftlardı rawajlandırıwǵa, topıraq ónimliligin saqlaw hám turaqlı asırıwǵa qaratılǵan hám jerden paydalanıwda orınsız ısrapshılıqlarǵa jol qoymaytuǵın normativ hújjetlerge tiykarlanǵan bolıwı kerek.
   
7. 
   7. Joybarda qoyılǵan máselelerdiń bir-biri menen baylanıslı halda tolıq sheshilishini támiyinlew principi. Joybardıń tiykarǵı bólimleri hám elementleri bir-birleri menen, jerden paydalanıwdı hám ol menen baylanıslı islep shıǵarıw quralların shólkemlestiriwge qaratılǵan basqa boljaw, joybarlaw hám жойбарлаудын jumısları menen bekkem baylanısıwın támiyinlew kerek. Bularǵa birinshi náwbette rayon jer dúziw sızılmaları, melioratsiya joybarları, jol qurılısı sızılmaları hám joybarları, xalıq jasaw jayları bas joybarları hám basqalar kiredi. Eger joqarıda keltirilgen baylanıslılıq bolmasa joybarda álbette aljasıqlar kelip shıǵadı.
   
8. 
   8. Jer dúziwde jer tuwrısındaǵı nızamlarǵa tolıq ámel qılıw principi. Jer dúziw nátiyjesinde jerden paydalanıw hám jerge iyelik qılıw menen baylanıslı huqıqıy máseleler de sheshiledi. Bul bolsa óz gezeginde aymaqtı belgilengen jer munasábetlerine iykemlestirip shólkemlestiriwdi talap etedi.
   
9. 
   Joqarıda keltirilgen tiykarǵı talaplar hám ulıwmalastırılǵan principler hár túrlı jer dúziw jumısların orınlaw stilistikaların jaratıwda hám жойбарлаудынde úlken áhmiyetke iye.