I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

Jumıstıń qurılısı. Jumısımızdıń kólemi ...

betten ibarat bolıp, jumıstıń ulıwma qurılısı «Kirisiw», 3 bap (baplar bólimlerge bólingen), «Juwmaq», «Paydalanılǵan ádebiyatlar» bólimlerinen ibarat.

I BAP. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler
“Xalıq - dóretiwshi, xalıq – shayır, xalıq –tarıyxshı ,ol óz ómiriniń, óz gúresiniń ullı epopeyasın dóretedi. Mine bul sapa áyyem zamanlardan beri xalıqqa tán”,- dep N.Dawqaraev⁵ belgili bir miynetinde óziniń bahalı pikirlerin bildirip ketken. Bul pikirge biz qosımsha sıpatında “Xalıq- izertlewshi” degen gápti de qosıp ketkimiz keledi. Sebebi folklorlıq shıǵarmalardı dóretken xalıq bolsa, onı jıynap, izertlew jumısların alıp barǵan qaraqalpaq xalqınan shıqqan izertlewshiler boldı.
Folklorlıq janrlar ishinde kólemi jaǵınan úlken bolǵan dástanlar XX ásirdiń basınan baslap házirgi kúnge shekem izertlenip kelmekte. Dástanlardıń kelip shıǵıw tarıyxı, janrlıq , tematikalıq ózgeshelikleri boyınsha folklorshı ilimpazlar tarepinen jıllar dawamında izertlenip keldi. Mısalı, N.Dawqaraev “Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tarıyxınıń ocherkleri” miynetinde dástanǵa sıpatlama berip, onı óz ishinen janrlarǵa ajıratadı. Q.Ayımbetovtıń “Xalıq danalıǵı” atlı kólemli shıǵarmasında dastan haqqında qısqasha toqtap, “Alpamıs”, “Edige”, “ Shariyar”,”Máspatsha”, “Qoblan” dastanları hám olardı atqarǵan atqarıwshılar haqqında jazıp ótken.
Dástandı kóbirek izertlegen ilimpazlardan biri bul Q.Maqsetov. Onıń, “Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı “Qırıq qız””, “Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarınıń poetikası”, “Qaraqalpaq folklorınıń estetikası”, “Qaraqalpaq folkloristikası” “Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri”, “Dástanlar, Jırawlar, Baqsılar” kitaplarında dástan haqqında, onıń óz ishinde janrlarǵa bóliniwi, izertleniwi, atqarıwshıları , dastannnıń poetikası jóninde tolıq maǵluwmatlar berilgen.
Belgili ilimpaz I.Saǵıtov ta qaraqalpaq dástanların izertlewde úlken miynetler jazıp ketken. Mısalı, onıń “Qaraqalpaq xalqınıń qaharmanlıq eposı” atlı kólemli miynetinde qaraqalpaq eposları haqqında, yaǵnıy “Alpamıs”, “Qoblan”, “Qırıq qız” dastanlarınıń hárbirine óz aldına toqtap sıpatlamalar berip, olardıń dóreliw dáwiri, har bir variantınıń basqa variantlardan ózgeshelik tárepleri, qońsı xalıqlar versiyalarınan parxı haqqında tolıǵıraq maǵluwmat bergen.
Sońǵı dáwirlerde folklorshı ilimpazlar A.Aliev “Máspatsha”, J.Xoshniyazov “Alpamıs”, J.Nizamatdinov “Er Shora” , K.Allambergenov “Edige” dástanları boyınsha izertlew jumısların alıp bardı. K. Palımbetov bolsa 2020-jılı “Qaraqalpaq xalıq dástanı “Qoblan” boyınsha úlken izertlew jumısın alıp barıp, bul dástannıń genezisi hám tipologiyasına toqtap ótedi. Joqarıda atı atalǵan izertlew jumıslarınıń derlik kópshiliginde dástannıń genezi , tipologiyası yamasa poetikası haqqında sóz etilgen bolsa, bizdi qızıqtırǵan dástanlarda qollanılǵan lirikalıq elementlerdi izertlew heshkimniń oyına kelmedi. Tek ǵana Q.Járimbetov ózininiń “XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tarıyxı atlı kitabiniń 2-babında qaharmanlıq dástanlar hám lirika haqqında qısqasha toqtap ótken. Ilimpazdıń qısqa pikirleri tiykarında dástanlardaǵı lirikalıq elementlerdi izertlew zárúrli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Sonlıqtan biziń izertlew jumısımız tikkeley usı tema tiykarında boladı.