I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

II BAP. DÁSTANLARDA ESTETIKALÍQ SEZIMLERGE BAYLANÍSLÍ QOLLANÍLǴAN LIRIZMLER
Estetika ilimi insannıń sırtqı tásirlerden alǵan qanday da bir sezimlerin hám sol tásir etken faktorlardı úyreniwshi pán esaplanadı. Insan sırtqı tásir arqalı ózinde estetikalıq sezimlerdi oyatadı. Bunday sırtqı tásirlerge kórkem óner estetikası, tábiyat estetikası, texnika estetikası, dizayn, sport estetikası, atirap ortalıqtı gózzallastırıw hám basqa da tarawlardı kirgizsek boladı. Solardıń ishinde kórkem óner óz aldına ózgeshe tásir etiwine qaray basqa tarawlardan ajıralıp turadı yaǵnıy kórkem ónerdiń tiygizgen tásiri arqalı insanda estetikalıq sezimler kóbirek payda boladı. Bul tuwralı Belinskiy óziniń jazǵan miynetinde kórkem ónerdıń sonıń ishinde kórkem ádebiyat-poeziyanıń ruwxımızǵa tásir etiwin asirese poeziyanıń basqa kórkem óner tarawlarınan ayrıqsha ajıralıp turıwın bılayınsha súwretlep beredi: “Poeziya kórkem ónerdiń joqarǵı túri. Hárqanday basqa kórkem óner óz dóretiwshilik iskerliginde kóriniwi ushın qural bolǵan material menen málim dárejede qısılǵan hám shegaralanǵan halda boladı. Arxitektura dóretpeleri óz formalarınıń ullılıǵı hám dábdebesi menen bizdi hayran qaldıradı, ótkir qırralı ushları kosmosqa shekem biziń ruwxımızdı kótermeleydi. Biraq olardıń ruwhımızǵa tásiri sol menen sheklenedi. Skulptura tarawı keńirek qaraǵanda onıń dóretpeleri bayıraq sıyaqlı, ol insan denesi formalarınıń gózzallıǵın bildiredi, insán júzindegi pikir kólenkelerin kórsetedi, biraq ol júzdegi pikirdiń bir paytın, denedegi bir jaǵdaydı ǵana tutıp qaladı.
Súwretshilik óneri pútkil insandı hátteki onıń ishki ruwxıy dúnyasın da óz ishine aladı, biraq súwretshilik te hádiyseniń tek bir tárepin ǵana qamrap alıw menen shegaralanadı. Muzika bolsa eń kóp ruwxtıń ishki dúnyasın sáwlelendiredi, biraq muzika sáwlelendiretuǵın ideyalar seslerden ayırılmaydı, sesler ruwxqa kóp nárse berse de, aqılǵa heshnárseni ashıq hám anıq qılıp aytpaydı. Poeziya erkin insan sózinde ańlatıladı, sóz bolsa hám ses, hám kartina, hám anıq hám ráwshan aytılǵan oydaǵı sáwle esaplanadı”. Mine bul pikirde kórkem adebiyat ásirese poziyanıń kúshi tuwralı bahalı pikirler bildirilgen.
Sonlıqtan kórkem shıǵarmalarda, sonıń ishinde folklorlıq shıǵarmalarda lirikalıq sezimlerdiń (lirizmlerdiń) payda bolıwı estetikalıq sezimlerge tiykarlanadı. Ulıwma, hár qanday kórkem obraz estetikalıq sezimlerge, estetikalıq kategoriyalarǵa tiykarlanıp jaratıladı. «Estetika termini XVIII ásirde Batıs Evropada payda boldı. Ol aistetikos degen latın sózinen alınıp, seziw degendi bildiredi. Adam sana-sezimge iye bolǵanlıqtan sırtqı dúnyaǵa, ondaǵı qubılıslarǵa biyparwa qatnas jasamaydı. Olardan tásirlenip túrli sezimlerdi: jaǵımlı-jaǵımsız, unamlı, kóterińki, qorqınıshlı, jerkenishli sezimlerdi, sonday-aq kúlki sezimlerin kewilden keshiredi, olarǵa emocional baha berip ajratadı. Usı estetikalıq sezimler tiykarında kórkem ónerde, sonıń ishinde kórkem ádebiyatta kórkem obrazlar jaratıladı.»¹⁸.
Estetika haqqında belgili ilimpaz Qabıl Maqsetov ta bılay jazadı: “Estetika turmısta hám jámiyette, tábiyatta hám adamnıń jeke ómirinde , ásirese onıń eń tiykarǵı obyektı bolǵan iskusstvoda sulıwlıq penen sulıwlıq emeslikti, joqarı kóterińkilik penen páslikti, tragediyalıq jaǵdaylar hám komediyalıq jaǵdaylardıń sırlarınıń nede ekenin ashıp beredi.” ¹⁹
Kórkem ádebiy shıǵarmalardı oqıǵanda oqıwshı túrli estetikalıq sezimlerdi kewilden ótkeredi, qaharmannıń jaqsı is-háreketlerine súysinedi yaki jerkenish sezimlerin sezinedi, ayırım orınlarda kóterinkilik, maqtanısh, tolqınlanıw sezimlerin yamasa tragediyalıq, komediyalıq sezimler oyanıwı múmkin. Bunday sezimler shıǵarmadaǵı bolıp atırǵan waqıyalar, qaharmanlardıń is-háreketleri, lirikalıq orınlar arqalı júzege shıǵadı.
Mine biz bul bapta qaharmanlıq dástanlarda ushırasatuǵın estetikalıq sezimlerdi bildiriwshi lirikalıq elementlerdi izertlewdi maqset etip qoydıq.