I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

Tragediyalıq sezimlerge baylanıslı lizimlerdiń qollanılıwı
Qaharmanlıq dástanlarda joqlaw motivi kóbirek gezlesedi. Sebebi, batır eli menen xoshlasıp, elden shıǵıp ketken soń, onı ata-anası, perzenti, jaqınları izlep, kelgen-ketkennen xabar sorap yamasa xabar jiberip, joqlap otıradı. Ol batırdan hesh ses kelmegen soń , olar ishki keshirmelerin qosıq qatarlarına biriktirip joqlaw qosıǵın aytıp otıradı. Bunday joqlaw qosıqları kóbirek perzent tilinen yamasa ata-ana tilinen bayanlanadı. Ayırım jaǵdaylarda hayalı da súygen yarın joqlap, qosıq dóretiwi de múmkin.
Qaharmanlıq dástanlardan biri bolǵan “Alpamıs” dástanında da joqlaw motivleri ushırasadı. Mısalı, Alpamıs qalmaq eline ekinshi márte barıp, el-xalqın qalmaqlardan qutqarıw ushın barǵanda, ol hiyle jolı menen zindanǵa túsip qaladı. Ol zindanda jatırǵan waqıtta bir ǵaz baǵıp, onı basqa ǵazlar qatarına qosıp eline ushırıp jiberedi. Bul ǵaz Qarakólge barıp qonadı. Sol jerde Alpamıstıń qarındası Qansulıw sol ǵazdı kórip , jırawdıń tili menen aytqanda “aǵamnan xabar kelgendur” dep bir-eki awız sóz sóylep, aǵasın joqlap otıradı.
Kózlerime jaqtı kúnler tún boldı,
Dushpanlarǵa ústim gúzar jol boldı
Kórseń meniń ǵayıbımnan xabar ber
Jan aǵam ketkennen eki jıl boldı
On tórtimde juwǵan shashım tarayın
Nashar basım ne kúnlerge jarayın
Aǵam ketip edi eki jıl boldı
Kórseń, bilseń men dáregin sorayın
Ushqan Mádiyneden ol qońır ǵazlar
Ólmegen bendege bolǵandı jazlar
Aǵam ketti meniń eki jıl boldı
Kórseń, bilseń xabarın ber janiwar
Bul joqlaw motivinde qarındasınıń aǵasına bolǵan tuwısqanlıq muhabbat sezimleri ushıraydı. Ol kelgen ketkennen ya ushqan qustan aǵasın soraydı. Sebebi asqar tawınan biri bolǵan aǵası uzaq jurtta, tiri ya óliliginen xabar joq. Biraq sonda da ol artta sheginiwdi qálemedi. Ǵazlardı kórip, olardan aǵasınan dárek beriwin sorap joqlaydı hám nátiyjede jaqsı xabarlar esitedi. Sebebi ǵazdıń qanatında aǵasınıń qan arqalı jazǵan sózlerin kóredi hám ata-anasın da barıp quwantadı. Bunda Qansulıwdıń sol waqıtta bolıp atırǵan ishki keshirmeleri beriledi, sol arqalı elinde bolıp atırǵan qayǵılı waqıyalarda, Alpamıssız eli jurtı qıyın zamanda jasap atırǵanlıǵı da bildiriledi.
“Alpamıs” dástanınıń derlik keyingi bólimleriniń kópshiliginde joqlaw motivi ushırasadı. Sebebi Alpamıstıń ketkenine kóp jıllar boladı. Jaqın tuwısqanları onnan dárek joqlıǵına háweterlenip, onnan xabar keliwin kútip jasaydı. Sebebi eline kerek batır ata-anasına da , tuwǵan tuwısqanlarına da , yarına da kerek. Ol elin qorǵawı menen birge , óz shańaraǵın da qorǵawı kerek. Shańaraǵı qullardıń basshısı bolǵan Ultan tazdıń qolına bende bolıp túskende , Alpamıstıń qádiri júdá qattı bilinedi.
Onı saǵınıp, joqlap otırǵanlardan biri bul Qultay babası edi. Ol Quba tawdıń basında Alpamıs penen bolǵan waqıyaların eslep, onıń házirgi waqıtta Baysın eline de kerek ekenligin bildirip, ishki keshirmeleri menen dártlesedi. Bul momentte bolǵan Qultaydıń is-háreketlerin jıraw bılay súwretleydi.
Babası Qultay Alpamıstan ayırılıp,
Qanatınan qayrılıp,
Túyege kúshi jetpey,
Jalǵızı yadına túsip,
Bir tóbeniń basında,
Alpamıstı joqlap,
Siynesin daǵlap,
Tal tayaǵın tayanıp,
Baba ne dep jılap turıptı.
Basınan ótken dawranlarǵa,
Shúkir etip jılap tur.
Joqarıdaǵı qosıq qatarlarında babanıń sol momenttegi sırtqı kórinisi súwretlengen bolsa, endi onıń ishki keshirmelerin jıraw babanıń tili menen bılay jetkerip beredi.
Dúnyasań, dúnyasań, aqırın panıysań,
Kimlerden qalmaǵan tolı dúnyasań,
Men ayırıldım Alpamıstay baladan,
Basıma ayralıq salǵan dúnyasań.

Kimler gáda boldı, maldan ayırılıp,

Kimler sheyit boldı jannan ayırılıp,
Men jılayman Alpamıstan ayırılıp,
Basıma ayralıq salǵan dúnyasań.

Jerdi , kókti xalıq aylegen ilayım,

Qartayǵanda neden boldı gúnayım,
Ketti Alpamısım jeti jıl boldı,
Kelermeken, kelmespeken qudayım.

Hala-hala, sebil qalǵan narshalar,

Saǵınǵanda Jádigerjan atalar
Bul sózimde joqtı mende qatalar,
Qaytararda belde mende dárman joq,
Hala-hala sebil qalǵan botalar.
Bul jerde Qultay baba dúnyaǵa qarap qáharli kóz jasları menen tolǵaydı. Dúnyanı basına awır kúnler salǵanlıǵın, balanı ákesinen, ákesin balasınan ayırǵanlıǵın, qartayǵanda súyenetuǵın tawı bolmaǵalıǵın aytıp ayıplaydı. Bul jerde dúnya abstrakt zat bolsa da, Qultay baba ishindegi dártlerin heshkimge aytalmaǵanlıqtan, dúnyaǵa qarap tolǵanadı.
Qultay baba Jádigerdiń da qıynalıp júrgenligin de aytıp ótedi. Bul dástanda Jadigerdiń ákesi joqlıǵınan qudayǵa nalınıw is-háreketleri ushıraydı. Alpamıs Qultay baba menen ushırasqannan soń, Jadigerdiń qoydıń izinde júrgenligin kórgen waqta taqatı bolmay, otırıp paraxatı bolmaydı. Ol Jadigerdıń qasına barıp basın sıypaydı, oǵan óziniń kim ekenligin bildirmeydi. Ertesi kúni Jadiger jane qolına tayaǵın alıp, qoylardı izine ertip, akesin joqlap jılap júredi.
Jerdi ,kókti xalıq aylegen ilayim,
Jeti jasta neden boldı gúnayim
Kórmedim men, sen atamnan ayrıldım,
Jetimlikti miyassar qıldı qudayım.

Atalılar oynaydı deydi ellerde,

Atasızlar qoy baǵadı shóllerde ,
Kelermeken ǵayıp bolǵan jan atam,
Aqsham kúndiz eki kózim jollarda.

Jetimlikten sharǵa boldı boylarım,

Atam kelip, bolarmeken toylarım,
Qaytararǵa hal-quwatım kelmedi,
Qurrayt-qurrayt , sebil qalǵan qoylarım.
Jetimlik basına túsken hárbir insan
Qaraqalpaq xalıq naqılı “Ílaq mańıray suw kesher, jetim jılay kún kesher” degenindey dástanda bul epizodında jetimliktiń saldarınan azap shegip júrgen, ómiri azapqa tolı balanıń ishki keshirmeleri súwretlenedi. Ol ákesiniń joqlıǵınan nalıp, onı joqlap otıradı. Bunday kórinis Edige dástanında da ushıraydı. Edigeniń balası Nuratdin óziniń jetimliginen nalınılıw, ákesizlik ómirdi basınan keshirip atırǵanlıǵın mına qosıq arqalı biliwimizge boladı. Ol Toxtamıs xanǵa ózin tanıstırarda jetimlik ómirdi keshirip atırǵanlıǵın bildirip ketedi.
Kimlerdiń bolsa aǵası
Jaw janınıń qarası,
Ullı mayram jıyında
Teli menen tentekten
Pútin bolar jaǵası
Kimlerdiń bolsa atası
Perzentli bolǵan kúninde
Jetedi kókke tóbesi.

Qúdireti jetse toy berip

Jası úlkenge perzentin
Atın onıń qoydırıp,
Atası joq qostarsız
Atı xalıqqa belgisiz
Musapırman, xan ata
Sorama meniń dártimdi
Keshegi ketken atamnıń
Mingeni kisi atı eken
Sawǵanı kisi biyesi
Jikkeni kisi túyesi
Altı aylıq aǵır jurtınan
Qostar tappay atamnıń
Kesilip ketti júyesi. 34-b
Bul sózlerdi esitkennen soń , sol jerde turǵan barlıq kisi kózlerine jas aladı. Onı Edigeden qalǵan jalǵız ekenligin biledi. Nuratdinniń ishki keshirmeleri bul jerde qosıq arqalı berilip tur.
Qaraqalpaq xalıq dástanlarında óz yarın joqlaw motivleri de ushırasadı. Bunda hayal ózge jurtqa ketken ayrın saǵınıp, onı keliwin kútip, zar jılap, joqlap otıradı. Bunday mısal “Alpamıs” dástanında da ushıraydı. Gúlparshın Alpamıstıń kelmegeninen soń óz dártlerin Qultay baba bolıp barǵan Alpamısqa aytıp, onı joqlap otiradı:
Zer kóylektiń etegin iler me eken yar-yar
Qádirimdi teksiz qul biler me eken yar yar
Qor qılma bunday qulǵa sultan basım
Janımdı alsań qayılman, párwárdigar yar-yar

Qádirimdi teksiz qul biler me eken yar yar

Dos jılasa, dushpanlar kúlerme eken yar-yar
Qor qılma teksiz qulǵa sultan basım
Atası Jádigerdiń keler me eken yar-yar. 170b
Ayırım orınlarda anasınıń balasın joqlaw motivleri de ushırasadı. Bunday mısal “Edige” dástanında Qaraqasayımnıń Nuratdindi joqlawın mısal etip alsaq boladı.
Ashılmaǵan talayım
Oń emes eken saparıń
Shappay-jelmey mayrıldım
Jez qanattan qayrıldım

“Qırıq kún baqqan arıqtı

Bir kún urındırǵan
Óltirer “ degen naqıl bar
Nuraddindey jalǵızdan
Jańa házir ayrıldım.

Ashılǵan baǵda lalamdı

Buzdı kewil qalamdı
Xannan kewil qos jasawıl
Alıp ketti Nuraddindey balamdı.
Dástanlarda ushırasıw motivi de jiyi ushırasadı. Bul motivte bir-birinen ayrılǵan ashıqlar yamasa agayin-tuwısqanlar kóp waqıtlıq ayrılıqtan soń ushırasıp, bir-biri menen diydarlasadı. Sol waqıtta olardı ishki sezimleri lirikalıq qatarlar arqalı beriledi hám sol arqalı olardıń ishki keshirmeleri oqıwshılarǵa jetkerilip beriledi. Mısalı, “Edige” dástanında Edigeni izlep kelgen Nuratdin óziniń jetimliginen nalıp, ákesin izlep júrgenligin tolǵaydı: Edil menen Jayıqtan, Bóktergili adırdan, Nuranıń qara qumınan, Noǵaydıń tolı jurtınan, joq qıdırıp kelemen, Mań-mań basqan mań basqan, Tórt ayaǵın teń basqan, Shuwdaların shań basqan, Órkeshlerin may basqan, Qara narım joyıttım, Sonı izlep kelemen, Kórgen bilgen barmısań? Adasıp edi atası, Sorlı atasın kóre almay, Bozlap qaldı izinde, Buwırshın jalǵız botası... degen waqıtta Edige óziniń balası ekenin bilip, bawırına basadı.
Edil degen awzıńnan
Jayıqtı aytqan tilińnen
Noǵaydı kórgen kózińnen
Mendey atań aylansın
Jalǵızım, aytıp kelgen sózińnen....
...Mań-mań basqan mań basqan
Tórt ayaǵın teń basqan
Shuwdaların shań basqan,
Órkeshlerin may basqan
Qabırǵa uzın, qarnı keń
Qara narıń joyıltsań
Joyıltqan joǵın men, -dedi
Sorlı atańdı kóre almay
Bozlap qalǵan buwırshınım
Botam ba ediń sen?-dedi ...
...sorlı atańdı taba almay
Hár sawlıqtı bir túrtip
Mańırap júrgen qoshantayım sen be edıń?...
...Hám quyrıǵım, qanatım
Sen ediń menıń quwatım
Atıń qoyıp ketip edim
Aman-esen júrmiseń...62b
Ákesi menen balasınıń ushırasıwı “Alpamıs” dástanında da ushırasadı. Jádiger ákesin joqlap qoy baǵıp júrgende, Alpamıs shıdamay balasına ózin tanıstırıp, bawırına basadı.
Atqa bir tartqan andızım,
Mańlayımda qundızım,
Jetimmen dep jılama
Aman bolsa bir kúni
Atań bir keler jalǵızım,
Mań-mań basqan, mań basqan,
Tórt ayaǵın teń basqan
Aldı órkeshin qum basqan,
Artqı órkeshin shań basqan,
Qara gúreń adassa,
Qaytqan joǵın men,-dedi
Atası ǵayıp bolǵanda,
Enesiniń ishinde
Altı aylıq qalǵan Jádiger
Jalǵızım ba ediń sen?-deydi...152-b
Bul eki syujette de uzaq ayrılıqtan soń tabısqan ata menen balanıń bir-birine bolǵan muhabbat sezimleri orın alǵan. Olardıń taǵdiri ayrılıqtan soń qıyınlasıp, bir-birin kórmek ushın talpınıslar, urınıwlar bolǵanlıǵı, biriniń birewine sonshelli dárejede kereligi qosıq qatarların oqıw arqalı oqıwshınıń júrek tórine jetip baradı. Mine lirizmler usınday momentlerde óziniń tiykarǵı wazıypasın jeterli dárejede atqara biledi yaǵnıy “sezim”di ǵana jetkizip qoymastan, basınan ótken waqıyalardı da ayta biliw qábiletine iye.

1^ Мирзиёев Ш. «Қонун устиворлиги ва инсон маърифатларини таъминлаш-юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови // Халқ сўзи», 2016, 8-декабрь

2^ Айымбетов Қ. Қарақалпақ фольклоры. Нөкис Қарақалпақстан 1977 3-бет

3^ Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент, «Маънавият» 2008, Б. 32-33

4^Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент, «Маънавият» 2008, Б. 34

5^ Даўқараев Н. Революцияға шекемги қарақалпақ әдебияты тарийхының очерклери. 22 б

6^

7^ Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарыйхы. Нөкис , «Билим», 2004

8^ Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Тошкент «Ўқитувчи» 1996. 283-б

9 ^ Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Тошкент «Ўқитувчи» 1996. 284-б

10^ Мақсетов Қ.Қарақалпақ халқының коркем ауизеки дөретпелери. Нөкис «Билим» 1996. 236-б

11^ Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарыйхы. Нөкис , «Билим», 2004. 46-б

12^ Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша қарақалпақша түсиндирме сөзлиги. Нөкис ,«Билим» ,1994. 115-b

13^ Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарыйхы. Нөкис , «Билим», 2004. 40-б

14^ Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша қарақалпақша түсиндирме сөзлиги. Нөкис ,«Билим» ,1994. 139-b

15^ Қарақалпақ фольклоры. 1-том. «Алпамыс» Хожамберген Ниязов (Ѳгиз жыраў варианты). Нөкис, «Қарақалпақстан», 2007, Б. 18.

16^ i.sagitov 89

17^ Járimbetov Q., Nızamatdinov J.,Allambergenova I. Qaraqalpaq folklorı. Tashkent , “Sano-standart”, 2018. 143-b

18^ Jarimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. Oqi’w qollanba. No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2012, B. 12.

19^ Мақсетов Қ Қарақалпақ фольклорының эстетикасы. Қарақалпақстан 1971 112-б

20^ Jarimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. Oqi’w qollanba. No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2012, B. 13.

21^ Jarimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. Oqi’w qollanba. No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2012, B. 13.