I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

2.1. Gózzallıq sezimlerge baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı
Dástandaǵı hár bir qaharman waqıyalar izbe-izliginde hár qıylı jaǵdaylarǵa túsip otıradı, yaǵnıy ayırım orınlarda baxtıyarlıǵınan quwanıp otıradı yáki kerisinshe baxıtsızlıǵınan nalıp kúyinish , qayǵı sezimlerin túyip háreket etedi. Olardıń hárbir háreketi dástan oqıwshına tásir etip, málim dárejede ol da sol sezimlerdi sezinip otıradı. Sebebi bunday orınlarda lirizmler úlken xizmet atqaradı.
“Estetikalıq sezimler hárqıylı kategoriyalarǵa jiklenedi. Mısalı, sulıw, jaǵımlı sezimler tiykarında gózzallıq kategoriyası qáliplesedi. Jerkenishli, túńiliw, jek kóriw sezimleri tiykarında jerkenishlilik kategoriyası, kóterińki, tolqınlanıw sezimleri tiykarında kóterıńkilik kategoriyası, kúlki arqalı unamsız sezimler tiykarında komediyalıq kategoriyası qáliplesedi. Sondaq-aq estetikada qaharmanlıq, tragediyalıq kategoriyalar da bar. Estetikalıq kategoriyalardıń hár biriniń ózine tán ózgeshelikleri, belgileri, nızamları bar. ²⁰
Sonıń ishinde gózzallıq kategoriyası dástanda kóp ushırasadı. Sebebi dástandaǵı bir qaharman syujet barısında yamasa qandayda bir sırtqı ortalıqtan ózinde gózzallıq sezimlerdi yaǵnıy: quwanıw, súysiniw, kóterińkilik h.t.b sezimlerdi túyiwi múmkin. Bunday sezimlerdi ilimde ilimpazlar gózzallıq kategoriyasına kiriwshi estetikalıq sezimler dep ataydı hám bılayınsha anıqlama beredi: «Adam kórkem shıǵarmanı oqıǵanda, kórgende yamasa esitkende, tıńlaǵanda, ulıwma kórkem shıǵarmanı qabıllaǵanda hár qıylı estetikalıq sezimlerdi, sonıń ishinde unamlı sezimlerdi kewilden keshiredi. Bunday sezimlerdi gozzal yamasa sulıw sezimler dep júritemiz hám olar ilimde gozzallıq kategoriyası yamasa nızamı dep júritiledi. Mısalı, Ájiniyazdıń ashıqlıq qosıqların, Shekspirdiń sonetlerin, Qazı Máwliktiń bayazların oqıǵanda, oqıwshı insanǵa tán bolǵan hasıl sezimlerdi, muhabbat sezimlerin kewilden keshiredi yamasa Berdaqtıń «Amangeldi» shıǵarmasın oqıǵanda batırdıń erligine súyenemiz, júregimizde oǵan degen jıllı sezimler payda boladı. Demek, batırlıq isler de sulıw sezimlerdi oyatadı hám olardı gozzallıq kategoriyasına jatqaramız.
Sonıń menen birge estetikada qaharmanlıq kategoriya degen túsinik bar. Bunda adam qaharmanlıq islerge súysinedi, olardı unatadı hám júreginde unaw, súysiniw sezimleri oyanadı. Demek, qaharmanlıq kategoriyası da gozzallıq kategoriyasına kiredi. Biraq, gózzal, sulıw sezimlerdiń hámmesi qaharmanlıq kategoriyasına kire bermeydi. Mısalı, muhabbat sezimleri, kóterińki sezimler h.t.b. sulıw sezimlerge kiredi, biraq olar qaharmanlıq emes.»²¹
Gózzallıq kategoriyasına kiriwshi estetikalıq sezimler dástandaǵı bas qaharmanlardıń ásirese unamlı obrazlardı jaratqanda kóbirek ushırasadı hám onı oqıwshı oqıp otırıp ózinde gózzallıq sezimler oyanadı, sol obrazdıń is háreketlerine unamlı kóz qaras penen qarap, syujet barısında oǵan bolısıp otıradı. Mısalı “Alpamıs” dástanında Gúlparshınnıń on eki jasar waqtın jıraw bılayınsha táriypleydi:
Talshıbıqtay buralǵan
Kórgenniń aqılın alǵan
Eki júzi gúl-gúl janǵan
Qarshıǵaday qıyallanǵan
Bir qiz boldı tawlanǵan,- dese ,al on tórt jasın bılay táriypleydi:
Munaqqat menen sóz qatqan
Qayırıla berip naz etken
Hár naz etkende
Qıs toqsandı jaz etken
Úyine kim kelse de
Kimdi jaqsı demeydı,
Kimdi jaman demeydi
Xosh keldiń dep
Qol qawsırıp uzatqan. 12
Al Gúlparshınnıń xabarı pútkil xalıq awzına jetedi, hátte onıń sulıwlıǵınan patsha da xabar esitedi, onıń qulaǵına mınanday táriypler jetip baradı:
Qamshı yańlı barmaǵı
Gúmis yańlı tırnaǵı
Ustaǵa barsań sandal bar
Sandaldı kór de tósin kór
Mollaǵa barsań qálem bar
Qálemdi kór de qasın kór
Shershige barsań hinji bar
Hinjini kór de tisin kór
Qara jerge qar jawar
Qardı kór de etin kór
Qar ústine qan tamar
Qandı kór de betin kór. 13b
Bunday súwretlewlerde sulıw yardı sırtqı kórinisi menen birqatar onıń ishki kórinisi, jaqsı pazıyletleri de súwretlenip tur. Mısalı joqarıdaǵı qosıq qatarlardıń birinde Gúlparshınnıń miymandos, ádebli, kishipeyil qız ekenligin bildirilip, jıraw onı dástan basında tanıstırıp otıradı. Qaharmandı bunday tanıstırıw orınları qaharmanlıq dástanlarda baslı qaharman jigitti táriyplewde de kózge taslanadı, yaǵnıy onıń sırtqı kórinisi, qaharmanlıq háreketleri súwretlenedi. Mısalı “Edige” dástanında Edigege bılay táriyp beriledi.
Aqsha atı bar astında
Qońırawlı nayza dástinde
Qundızlı soppas basında
Joldası joq qasında
Ayne on tórt jasında
Rústem kibi aybatlı
Sıymurıqtay sımbatlı
Arbadan keń kókiregi
Arıstan juwan bilegi
Tepsingende er qorıqqan
Dárya qatıp muz bolǵan
Lalawlasqan qalmaqtıń
Toqsanǵa shıqqan kempiri
Qorıqqanınan qız bolǵanday –dep táriyp beriledi. 17
Bunday orınlarda da qaharmannıń portireti gózzallıq sezmlerdi keltirip shıǵaradı, yaǵnıy oqıwshı súysinedi, onıń sırtqı kórinisiniń tariypinen hayran qaladı hám usınday qaharman ata-babası bolǵanınan maqtanısh sezimlerin ózinde túyedi.
“Edige” dástanında Nuraddınnıń obrazı Soppaslı sıpıra jıraw tárepinen sonday dárejede beriledi, oqıwshı bul táriypten hayran qalmastan ilajı qalmaydı. Bul orında ol Toqtamısqa onıń qanday dárejede qaharman er jigit ekenliginen, onnan abaylı bolıwın aytıp ótedi. Bul jerde Nuraddiniń batırlıǵı sóz etiledi: “Jatır edim uyqılap, Dúbir-dúbir ses keldi, Jer qozǵalıp uyqılasam, Uyqıma maza bermedi. Mına kelgen dúbirden, Qádigim bar, qáwpim bar, Jeti dárya tolqısıp, Tastıma eken dep edim.
Aq jasawdan suw alıp
Mútireden suw alıp
Suw aqırdıń nıshanı
Rumnan endi xaliyfe
Qozǵaldı ma eken dep edim.
Qıyamet-qayım qurılıp
Ólgen adam tirilip
Jeti ashıqtıń toyında
Pıraq dúldúli
Shabıdı ma eken dep edim.
Sarı ala at astında
Góne tonı ústinde
Allalap shawıp kelgende
Jabırayıl ma eken dep edim. 49b
Bul Nuraddinniń portiretin súwretlep turǵan lirikalıq orınlar esaplanadı.
Dástanlarda qollanılıwshı gózzallıq kategoriyasın bildiriwshi sezimlerden biri–bul kóterińkilik sezimler esaplanadı. Bul sezimler qaharmannıń qanday da bir jaǵdaylardan súysiniwi, ishki ruwxınıń kóteriliwi, tolqınlanıwı bolıp esaplanadı. Bul haqqında Q.Járimbetov bılay pikir bildiredi: “Kóterińkilik kategoriyası –tiykarǵı estetikalıq kategoriyalardan biri. Kúndelikli, ápiwayı turmıs shegarasına sıymaytuǵın úlken jámiyetlik waqıyalar, qubılıslar, qatardaǵı adamnıń is-háreketi ólshemlerinen ádewir asıp ketetuǵın qaharmanlıq isler kórkem ádebiyatta kóterińki súwretlewdıń nıshanası bola aladı. Kóterińki súwretlewler oqıwshını tolqınlandırıp, sulıw, kóterińki sezimler oyata aladı.
Bunday sezimlerge mısaldı eki dástanda da ushırata alamız.