I bap. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı

Mazmunı
Kirisiw
I BAP. Qaharmanlıq dástanlarda motivler hám lirizmler

1. 
   Xoshlasıw motivine baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı
   
2. 
   Dástanlarda ushırasatuǵın hárqıylı motivlerge baylanıslı qollanılatuǵın lirizmler
   

II BAP. Estetikalıq sezimlerge baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı
2.1. Gózzallıq sezimlerge baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı
2.2. Tragediyalıq sezimlerge baylanıslı lirizmlerdiń qollanılıwı
III BAP. Qaharmanlıq dástanlarda ushırasatuǵın kórkem súwretlew quralları
3.1. Dástanda qollanılatuǵın troplar
3.2. Dástan tilinde ushırasatuǵın stillik figuralar
JUWMAQLAW
PAYDALANÍLATUǴÍN ÁDEBIYATLAR

KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı: Elimiz ǵárezsizlikke eriskennen soń, barlıq tarawlar qatarında ádebiyatta progresske qaray baǵdarladı. Mámleketshiligimiz tariyxında erte dáwirlerden baslap ádebiyatqa bolǵan itibar joqarı esaplanadı. Húrmetli Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev: …Eger biz Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtpaqshı, onıń áyyemgi tariyxı hám jarqın keleshegin ulıǵlaw, onı áwladlar yadında máńgilik saqlamaqshı bolsaq, eń dáslep ullı jazıwshılardı, ullı shayırlardı, ullı dóretiwshilerdi tárbiyalawımız kerek. Nege degende, ullı jazıwshı Sholpannıń aytqanınday, ádebiyat jasasa – millet jasaydı»¹ - degen edi. Shınında da, ádebiyat rawajlansa, búgingi úlken maqset – “Úshinshi Renessans” tırnaǵı da bekkem boladı.
Qaraqalpaq ádebiyatı ǵárezsizlikke shekem, onnan keyin de rawajlanıwdan toqtaǵan emes. Ádebiyat penen qatar ádebiyattanıw ilimi de teń túrde qádem taslap keldi. Kóplegen ilimiy izertlewler, ilimiy kózqaraslar payda boldı. Sınshı ilimpazlar jetilisip shıqtı. Usı elimizden shıqqan izertlewshiler qaraqalpaq awızeki dóretpelerin jıynaw islerin ótken ásirdiń 20-30-jıllarınan baslaǵan bolsa, folklorlıq shıǵarmalardı izertlew jumısları sol dáwırden házirgi kúnge shekem dawam etip kiyatır. Folklorlıq shıǵarmalar hár baǵdarda óz izertleniwin tawıp kelmekte.
Folklor – bul kórkem dóretiwshiliktiń bir túri bolıp, ol xalıq tárepinen dóretiledi, yaǵnıy jámáátlik dóretiwshilik bolıp esaplanadı. Ilimpazlardıń bergen túsiniklerine qaraǵanda «...xalıq tárepinen dóretilgen sóz óneri –“folklor” dep atalıp kiyatır. Folklor –anglishan sózi bolıp, ol xalıq danalıǵı degen mániske iye. Shınında da xalıq dóretken awızeki sóz óneri miynetkesh xalıqtıń arzıw-ármanları menen danalıq oy-pikirinen dóretilgen. Bul xalıq danalıǵı atadan-balaǵa, zamannan zamanǵa ótip, biziń dáwirimizge deyin kelip jetken.»² . Folklorlıq shıǵarmalardı bir adam dóretedi, sońın ala shıǵarmalardıń atqarılıw yamasa aytıp beriw barısında tıńlawshılardıń talǵamına, estetikalıq talaplarına qaray ózgerislerge ushraydı, qısqartıladı yamasa qosımshalar kirgiziledi. Usınday processtiń barısında shıǵarmanıń eń dáslepki orginalı ózin joǵaltadı, ózgerip ketedi, al onıń dáslepki avtorı umıt bolıp ketedi. Bul shıǵarmalarǵa keleshek áwlad jáne de ózlerine kerekli ózgerisler kirgizedi. Nátiyjede shıǵarma xalıqlıq (folklorlıq) túske iye boladı.
Folklorlıq shıǵarmalarda xalıqtıń tariyxın, aqıl-oyı, turmıs-tirishiligin, baxıt, jaqsılıq, jamanlıq, miynet, miyrim-shápáát, zulımlıq, ádálatlıq, teńlik haqqında oy-pikirleri, kózqarasları jámlenedi, olar hárqıylı obrazlarda kórkemlik jolı menen sáwlelenedi.
Qaraqalpaq xalqınıń folklorlıq shıǵarmaları da usınday xalıqlıq hám kórkem-estetikalıq qásiyetlerge iye. Olarda xalıqtıń kún kóris ózgeshelikleri, arzıw-ármanları, adamnıń bahtı, awızbirshilik sıyaqlı progressiv ideyalar sáwlelenedi. Bunday ideyalar ásirese eposlarda yaǵnıy qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq dástanlarında keń túrde sáwlelengen. Qaraqalpaq folklorı óziniń janrlıq qásiyetleri boyınsha kóp túrge bólinedi. Naqıl-maqallar, jumbaqlar, jańıltpashlar, kúldirgi sózler (anekdotlar) sıyaqlı kishi janrlardan baslap, ertekler, qıssalar, ańızlar, ashıqlıq dástanları, qaharmanlıq dástanları sıyaqlı iri janrdaǵı shıǵarmalar qaraqalpaq folklorın quraydı. Olardan batrlıq dástanlar ( «Alpamıs», «Qoblan», «Máspatsha», «Qırıq qız», «Edige», «Er Ziywar» h.t.b.) xalqımızdıń ádalatlıq, awızbirshilik, hadallıq, durıslıq, doslıq, oǵan sadıqlıq, batrlıq sıyaqlı filosofiyalıq, sociyallıq, etikalıq túsiniklerin kórkem til, obraz benen sáwlelendiredi.
Qaraqalpaq xalıq dástanları, sonıń ishinde qaharmanlıq dástanlar xalqımızdıń insanıylıq kelbetin belgileytuǵın, xalıqlıq, milliy sana-sezimlerin, milliy ózlik sezimlerin oyatatuǵın hám qáliplestiretuǵın ájayıp ruwxıy, kórkemlik qural bolıp ásirler dawamında xizmet etip kelmekte. Xalıq qaharmanlıq dástanların bir ǵana «Alpamıs» dástanı mısalında tallap hám joqarı bahalaǵan Ózbekstan Respublikasınıń birinshi Prezidenti I.A.Karimovtıń «... Xaliq oǵzaki ijodining noyob durdonasi bólmish «Alpomish» dostoni millatimizning ózligini nomoyon etadigan, avlodlardan ovlodlarga ótib kelyodgan qahromonlik qóshiǵidir. Agarki xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas bir doston bolsa, «Alpomish» ana shu dostonning shoh bayti, desak, tóǵri boladi. Bu mumtoz asarda tarix tufonlaridan, hayot-mamot sinovlaridan omon chiqib, ózligini doyimo saqlagan el-yurtimizning baǵrikenglik, matonat, olijonoblik, vafo va sadoqat kabi ezgu fazilatlari óz ifodasini topgan. Shu bois «Alpomish» dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgóy bulishga, óz yurtimizni, oilamiz qórǵonini qóriqlashga, dóstu yorimizni, or-nomusimizni, oto-bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovusdan himoya qilishga órgatadi.»³
Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanları xalqımızdıń arzıw-ármanların, tileklerin, keleshek haqqında oyların, xalqımızdıń birligin, ózligin jırlaydı. Olardı túrli qızıqlı syujetler, obrazlar, kompoziciyalıq usıllar, súwretlew quralları arqalı kórkemlep jırlaydı. Dástanlarımızdıń usınday qásiyetleri, ideyalıq-kórkemlik bahası, qádiri joqarıda keltirilgen miynette kútá ádil aytılǵan: «... «Alpomish» dostoni ijodiy tafakkurimiz, manaviy boyligimizning yorqin namunasi bólib, tarixiy ildizlarimizning qanchalik chuqur ekani, xalqimiz qanday tabiiy-ijtimoiy muhitda shakllanib, ribojlanganini, ajdodlarimizning olis davrlarda ham jamoa bólib, bir-biriga elkadosh bólib, óz boshiga tushgan qiyinchiliklarni birgalikda engib yashaganini yorqin bóyoqlarda tasvirlab beradi.»⁴ «Alpamıs» dástanına berilgen bul joqarı baha barlıq dástanlarımızǵa berilgen baha dep, sonıń ishinde qaraqalpaq xalıq dástanlarına da berilgen baha dep tolıq aytıwımızǵa boladı. Demek, dástanlarımızǵa tek ótmish múlki, óz xizmetin ótep ketken ótmish miyrası dep qaramaw kerek. Olar házerde jaslarımızdı ádil hám haqıyqatshıl bolıwǵa, ádillik ushın gúresiwge, watandı qádirlewge, súyiwge shaqıradı hám tárbiyalaydı. Sonlıqtan dástanlarımızdı mádeniy, ruwhıy miyrasımız retinde úyreniwimiz kerek, olardıń úlken tárbiyalıq xarakterge iye ideyanıń mazmunın, kórkemlik táreplerin puxta úyreniwimiz kerek.
Dástanlarda jiyi-jiyi qollanılatuǵın kórkem ámellerdiń biri bul lirizmlerdiń qollanılıwı bolıp tabıladı. Lirizmler dástanlardaǵı syujetlerdiń ótkirligin, dramatikalıq keskinligin kóteriwge járdem beredi, ásirese olar bas qaharmanlardıń ishki dúnyasın, ruwxıy daǵdarısların, ruwhıy terbelislerin, súyiniw, kúyiniw, tolqınlanıw sıyaqlı estetikalıq sezimlerdi beredi. Estetikalıq sezimlerdiń sáwleleniwi óz gezeginde baslı qaharmanlardıń obrazların tolıqtırıwǵa, kórkemliligin arttırıwǵa, ishki dúnyasın sáwlelendiriwge xizmet etedi. Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanları «Alpamıs», «Qırıq qız», «Edige» h.b. hár qıylı syujetlik sharayatlarǵa baylanıslı baslı qaharmanlardıń ishki dúnyasın, ruwxıy jaǵdayların tek ǵana waqıtlar aǵımı menen ǵana emes, al lirikalıq sezimlerdi beriw, yaǵnıy lirizmlerdi qollanıw arqalı da kóriw múmkin.
Málim bolǵanınday, dástanlar, sonıń ishinde batrlıq dástanlar janrlıq tábiyatı boyınsha epikalıq shıǵarmalar bolıp tabıladı. Dástanlarda kóterilgen ótkir máseleleriniń, baslı ideyalarınıń, qaharmanlardıń obrazlarınıń ashılıwı, waqıyalardı, motivlerdiń súwretleniwin, personajlardıń ara qatnasıqların, is- háreketlerin sonday-aq júris-turısların kórkemlew arqaqlı ámelge asırıladı. Dástanlardaǵı obrazlar, ideyalar sonıń menen birge kórkemlew quralları (kórkem memika, troplar, stilistikalıq figuralar h.t.b.) járdeminde ashıladı. Olar shıǵarmanı sulıwlandıradı, kórkeytedi, waqıyalardıń súwretlemelerin qızıqlı, tartımlı etedi. Jıraw súwretlew quralların keń paydalanıw nátiyjesinde dástandı tıńlawshılardıń kewlinen shıǵatuǵın etip jırlaydı. Kórkemlew quralları tuwralı da folklorshı alımlardıń miynetlerinde belgili dárejede aytılǵan, biraq olar tuwralı izertlewler elede jeterli emes.
Dástanlarda lirizmlerdiń qollanılıwı, yaǵnıy lirikalıq elementlerdiń obraz jaratıwda paydalanılıwı, joqarıda aytılǵanınday, jaqsı nátiyjeler beredi, shıǵarmanıń, obrazdıń kórkemligin artırıwda jaqsı xizmet etedi. Biraq, sonı da aytıwımız kerek, epikalıq dástanlarda lirizmlerdiń qollanılıwı haqqında qaraqalpaq folkloristika iliminde arnawlı izertlew jumısları islenbegen, olardıń qollanılıw ózgeshelikleri, dástanda atqaratuǵın xizmeti haqqında dástanlar tuwralı ilimiy miynetlerde arnawlı aytılmaǵan. Biraq olar tuwralı izertlewler alıp barıw kerekli, zárúrli jumıs. Usı aytqan jaǵdaylardan kelip shıǵıp, pitkeriw jumısımızdıń tiykarǵı teması retinde qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarında lirikalıq elementlerdiń (lirizmlerdiń) qollanılıw maqseti, ózgeshelikleri, atqaratuǵın kórkemlik xizmeti, dástanlardıń súwretlew sistemasında iyelegen orınlı máselelerin úyreniw obekti etip tańladıq.