I. Bap. Talim procesinde körgizbelilik principi

Kórgizbelilik principi.
Pedagogika teoriyasi ham praktikasında körsetpelilik tüsinigi sol sózdin öz mánisi aynalasinan (korsetiw feyili) álleqashan shigip bolgan. Okitiw há V. S. Farfel óz xizmetkerleri menen tárbiyalawdin kórsetpeliligin kóriw sezimleri, akıl - oyt, obrazlardan ken paydalanıwdı da quralsız múnásibette boljwdi támiyinlewshi barliq seziw organlarna bárqulla tayaniwinda payda etodi. Quralsız ham quralli kórsetpeliliktin 6z-ara baylanishig Dene tarbiya processinde quralsız, körsetpelilik, fizikalıq shungiwlardı payda etip kórsetiw, sonday-aq bul shinigiwlardi jeke tájiriybede seziweden ibarat. Körgizbelilik birinshiden: súwret, sxema, maketlerden, kinogramma há V. S. Farfel óz xizmetkerleri menen basqa kórsetpeli qurallardan ham sonday - aq háreketlerdin ayırım táreplerin kórsetiwshi hám olardın quralsız qatnasıwın jenillestiriwshi har quylı armawls texnikalıq qurallar (misalı: dawis arqalı xabar beriw ushin, predmet penen orientaciya islew ushin qurilma) dan paydalanıw, ekinshiden: obrazli sóz kiredi.
Körsetpelilik principin ámelge asınıwda waqiyalıq quralga baylanis etiw birinshi dárejeli rol oynaydi. Sonin menen birge hidden tis kórsetpelilikkede jeterli baha bermewge bolmaydi. Körsetpelilik ayırım jagdaylarda tuwndan tuwri kabil etiwge salıstırganımızda kem bolmagan, arasında bolsa, bunnan da joqaniraq dárejede turadi. Gáp quralsız baqlaw qiyin bolgan yamasa uliwma kórinbeytugin hareketlerdin bölimleri ham mexanizmlerin tusindiriw haqqında boladı. Dene tarbiyanın házirgi praktikasında kórgizbeli qural wazıypasin orinlawshi kino him basqa texnika quralları bargan sayın ken kórsetilip kelmekte. Olar járdeminde hareketler haqqinda ken qiyal etiwge crisiledi.
Körgizbeliliktin hár túrli formaları bir-biri menen dz-ara baylanishi bolip qalmay al ózinin tásiri biri ekinshisinin ornını basadı. Bul biliwdin seziw hám logikalıq oylaw basqishlarının birligin fiziologiyalıq köz- karastan bolsa, waqiyanın birinshi ham ekinshi signal signal sistemalarının birligin körsetedi. Seziw, obraz hám obrazlı siz baylanısıayniqsha áhmiyetke iye. Sóz L.P. Pavlovtin boljawina bola, basqa hámme signallar bul sonday minustı bildiredi, ómir hám oqitiw dawamında sóz hamme sirtqi ham ishki qozgawshilar menen baylanisiwinda boladi. (shartli reflektorli baylanis mexanizmine kóre) olardı almastıradı, qiyal etedi hám seziwde qozgawshilar menen bolatuĝin hämme hareketlerin keltirip shiganwi mumkin. Sol sebepli sóz adam ushun «baska hämme närseler siyaqlı real biraq sonih menen birge, basqa hesh qanday nårsege uqsamağan, dárejede kóp närseni orap aliwshi qozgawshus.
Solay ctip, sizdi körgizbelilikti támiyinlewshi kerekli qurallardan bir dep esaplaw mumkin. Biraq soni názerde tutu kerek, dene tárbiya processinde sözler shugullanıwshılardın ómir tajiriybelerindekonkrte tayanishqa iye bolganda gana kórgizbelilik ahmiyetin käsip etedi. Eger sözler körsetiw menen misali: hareketti körsetiw menen azğuna bolsa da, baylanıspasa, olar kórinbeydi. Sözler menen tusindiriw qanshelli obrazli bolmasın, hareketlerdin janlı obrazın jüzege keltirmeydi.
Solay etip, sózdin roli kórgizbelilik fakton sipatında dene tárbiya processinde shugullanıwshılardın hareket tájiriybelerin keneyttiriw menen alıp baradi dep juwmaq shigarsa boladı. Hárckt tájiriybesi kansha kóp bolsa, obrazlı sözler järdeminde kerekli hareket körinisin jarati ushin sonsha imkaniyatlar boladi. Har turli jas gruppasındagi adamlardı tarbiyalawda sözler menen bayan etiw metodları salmağının salmağının sebebi mine usinday. Kórgizbelilik harektlerin úyreniw quralt. Har qanday biliw bizge belgili seziw basqishinan-qryal etiwden baslanadi. Üyreniletugin háreketlerdin janlı obrazı sirtqi ham ishki receptorlardın kóriw, esitiw organlan vestibulyar apparatı, muskul receptorlar hám basqa seziw, kabil etiw receptorlarının qatnasiwi menen payda boladi. Bunda hár túrli seziw organlarının sezgen, qabil etkenlerin bir-biri menen toltirip, hareketleridin kórinisin aniqlawa zárür. Seziw obrazı qansha bay bolsa, onin tiykarında qiyin könlikpe hám nátiyjeler sonip tez hám ansat (álbette har qanday ten bolgan sháráyatlarda) quraladı. Fizikalıq hám jigerli sipatlar sonnan nátiyjeli payda boladi.
Hareketlerdi dzlestirip aliw ushin seziyshi shárt sháráyatlar jaratiwda belgili bir metodik qiyinshiliqlardı jenip ótiwge tuwra keledi. Misali: háreketti shin mániste seziw ushin oni onnlaw kerek, biraq hareket haqqında aldınnan tiyisli túsinikke iye bolmasa oni duris orinlaw mumkin emes. Bul qarama qarşılıqlar eki jol menen sheshiledi. Birinshiden, oqitiwda maksetke muwapiq izbe-izlikte amel etiw, (bul izbe-izlilik seepli aldığı basqishlarda payda etilgen háreket tájiriybeleri tábiygy ráwishte jaha hareket tájiriybelerin payda etedi). Ekinshiden (bul korip shugalgan principke baylanishi) körgizbelilik här turli formalardan úyrenip atırgan háreketlerdi hámde bul hareketlerdin ayırım táreplerin tasirli söylep beriw, ideomotor+shinigiwlar sonday- aq tákirarlaw shinigiwlan hám bul hareketti bilip aliwga járdem beriwshi basqa shinigiwlardı qollaniw menen birge hár túrli körgizbe qurallardan paydalanıw.
Körgizbelilik tek dáslepki shárt shariyat emes, ol pútin háreket xizmetin jetilistiriw processinin ajralmas sharti bolip tabiladi. Aniq sezimlerge, obrazli qiyallarga súyenbey tunp hareket tájiriybelerin jetilistiriw hám fizikalıq qabiletlerin óstiriw mumkin emes. Hareket bóleklerinin özlestirip banlıuna qarap turli seziw organları öz ara bargan sayin bekkemirek baylanista bolgan jagdayda xizmet kórsetedi. A. N. Kristovnikovtın sözleri menen aytganda, jalgız ekompleks-analizatonda shölkemlestiredi, Bul bolsa, háreketlerdi basqariw ushin júdá kerekli bolgan eň názik hám sonun menen birge uliwmalasqan jigerge járdem beredi. (Misali: bálentlikke sekiriw waqtında, plankali seziw» júziw waqtında suwds seziw, shangida ushiw waqtında qardı seziw, him t.b.
Turli analizatorlar ortasındağı öz-ara münasibetler, ásirese, qiyin hareket ámelge asiratugin waqtlardagi 6zara múnásibetler bárqulla qanaatlandırarlı nátiyje bere bermeydi. Ayınm analizatorlardin funkciyası belgili sháriyatlarda basqa paydalı funkciyalardı pás ctip jiberiwi yamasa júdá bolmaganda olardı tez jetilistiriw tásir etpesligi mumkin. Bul jetilistiriw processin tezletiw ushin belgili sistemalarga, sonnan háreket analizatorlanna tuwn tásir kórsetiw maqsetke muwapıq sebebi hareketlerdi basqanwda bul analizatorlardın ayniqsha áhmiyetke iye. Sol münasibet penen ayırım analizatorlar xizmetin jasalma ráwishte waqtinsha toqtatip turiwideyası diqqatqa slayiq Misals: hareket analizatorlarına bolgan talaptı asınıw maqsetinde kóriw analizatonn toqtatiw hám sol jol menen hareket analizaton funkciyasının tez jetilisiwine járdem beriw mumkin.
Sobg jillarda bul ideyanın dunsligi bir qansha tájiriybeler tiykanında tastıyıqlandı. Mısalı: tajiriybelerden birinde (Griffit) oyin hareketlerine (top oyanı) bilimnin tásiri salıstırılıp körildi. Yağuy oyin ashiq köz benen de otkizip kórildi hám köz baqlawsız da otkizildi. (eksperimental gruppa oqiwshilar tapsırmanı közleri baylawls jagdayda da onnladı). dáslep közi baylangan topar apiways sharayatta úyretilgen kontrol’ waqittan arqada qalip ketti. Biraq aradan kóp uaqit étpesten hár eli gruppanin korsetkishi bir-birine tenlese basladı. Eksperimental gruppa oqiwshilan áncsol shinigawlardı közbaklaws astında onnlaganlarında olardın jemisleri kontrol topardin jemislerinen artiq boldi,
Biraq bunday metodti barlıq jagdaylarga tiyisli dep esaplap bolmaydi. Ol köbinese jaha hareketler üyrenetuğun dáslepik basqishlarda (tanisiw basqushlarında) sirá tuwr kelmeydi. Bunnan tisqan shugullanıwshilardin individual’ belgilerin hám esapqa aliw kerek. Analizatorlar funkciyasına tahlap tásir korsetiwdin jane bir qatar basqa metodları da bar. Sol sebepten svetolider, zvukolider dep atalgan ham jine basqa körgizbeli orienterlerden paydalanıw bugan misal boladi. Olar járdeminde turli sistemalardan maqsetke muwapıq tarizde shinigaw tsletiw mumkin.