I. Bap. Talim procesinde körgizbelilik principi

II.Takirarlaw ham variaciyalaw (kórinisin wózgertip qollaniw) principi
2.1. Talaplardı aste-aqirinliq penen asiriw (progressivlestiriw) principi
Hareketlerdi özlestiriw waqtında turli seziw organlarının öz ara münasibetleri roli hám xarakteri özgerissiz qalmaydi. Sogan muwapiq ráwishte körgizbeli shimgiwlardı salmağı da özgeriwi kerek. Misale dáslep kóriw sezimi álmiyetli rol oynaydi. Sonin ushin kórgizbeli bilim usılları arasında dáslepki waqtlarda közge taslanıp turatugan obrazlardın payda boliwin tamiyinlewshi tiyisli usillardin ahmiyeti keskin direjede artıp ketedi. Biraq bilimnin barlıq basqishlarında hám körgizbeliliktin qanday da, bir turi menen sheklenip qalmastan körgizbeli xabardin hár turli jollarınan da seziw agzalarının jetilistiriw usullarinan kompleks túrinde paydalanıw kerek degen qagiydaga bárqulla amel etiwi kerek.
Körgizbelilik tek gana zarur bolip gana qoymay, balki bilim ham tarbiya principlerin amelge asiniwdin uliuma sharti sapatında ham aynqsha ahmiyetke iye. Körgizbeliliktin här turli formalannan paydalanıw shinigiwlarga kızıgiwi artadi. Tapsimani túsiniw hám onnlawda jenillestiriw, bekkem bilim, sheberlik hám tájiriybe payda etiwge järdem beredi.

Orinlay biliw hám individuallastırw principi.
Orinlay biliw him individual’lastinw principi tarbiyalanıwshilanının belgilerin hámde olarga beriletugan tapsrimalardın qanshelli qiyin yamasa jehilligine principin de esapqa aliwdi kórstedi. Tiykannan alganda bul cki tüsinikte birdey mánisti bilim hám tarbiya processin tarbiyalanıwshılardı imkaniyatların, jas, jinis belgilerin aldınnan tayarlıq körgenligin sonday-aq qábiletlerindegi individual özgesheliklerdi espaça algan jağdayda shólkemlestiriw kerekligin bildiredi.

Bul jerde gap adam organizminin ayırım ómirlik funkciyalarına quralsız tisir körsetiw haqqında ekeni de dene tarbiya tarawındağ mine us principtin áhmiyeti júdá úlken. Eger fizikalıq jüklemelerdi onunlay alw mumkin bolgan normadan biraz asırp jiberseniz dárhal shigallanıwshılardın salamatlılığına ziyan etiw qáwpi tuwiladı hám júdá zor salamatlastinw faktor bolgan fizikaliq shinigiwlar baskasha nátiyjeler beriwi mümkin. Soni ushin da isley alw hám individuallastinw principine sheberlik penen ámel etiw dene tarbiyanı salamatlastinw jolina salıp jiberiw girewi bolip esaplanadi. Sonin menen birge bul princip shugullanıwshılardın aktivligin asınıw hám gözlengen maqsetke tez erisiw ushin zárhr bolgan shartlerden biri. Dene tarbiya tarawindagi belgili princip sheberligin ashup beriwshi tikari qağıydalarga toqtalip ôtemiz.

Orlay alw normaların belgilew. Dene shinigawların onunlay aliw bir tirepten shugullanıwshilardin, imkaniyatlanna baylanıslı bolsa, ekinshi tárepten olardın özleri ushun tán bolgan (muwapıqlastırwdağı qıyılıq, umtiliwdin intensivliligi, qansha waqit dawam etiw hám tabs basqa) belgilerge qálegen shinigiwdi orinlaw waqtında payda bolatugun ob’ektiv qiyinshiliqlarga baylanıslı boladı. Birinshi menen ekinshinin (imkaniyat penen qiyinshiliquin) bir-birine tolik muwapıq keliwi onnlay alwlth optimal’ normasın korsetedi. Mine usi normani aniq belgilep aliw hám ogan amel etiw dene tarbiyanın en ayriqsha ham qiyin problemalardan biri. Oni sheshiw ushin adamnin tiykar tárepinen ulgayıp bariwdagi turli basqishlarda organizmnih funkcional imkaniyatinan tolıq qiyal etiw sonday-aq adamnin jinisana, individual belgileri hám hár turli sirtqi jagdaylarga baylanıslı bolgan áne usinday imkaniyat shegarasın biliw, dene tarbiyanın har türli kurallan hám metodlan menen organizmge qoyilatugan talaplardın xarakteri haqqında aniq maghiwmatlarga iye boliw hám olardi shugullanıwshının imkaniyatlarına ámelde tuwn muwapiqlastıra biliw kerek.
Mugallim onnlay aliw normaların belgiler eken, dáslep ilimiy magliwmatlar him uliwmalasqan ameliy tajiriybeler tiykannla shugullanıwshilardan qálegen bir kontingenti ushin belgilengen programalarga ham normativ talaplarga tiykarlanadi. Sovet dene tárbiya sistemasında adamlardın kishi balalıq jastan qartayıp qalganga taman bolgan barlıq tiykargi kontingentleri ushin qiyin programmalar jaratilgan. Jaqin keleshekte hár bir jas jis gruppast ushin júklemelerdin optimal normalan hám ámeliy ráwishte belgilep shigiladi. (Hazirshe bunday normalar toliq bolmagan halda hám kóbirek shama súwrette belgilenbekte). Biraq en qiyin programmalar hám basqa dastur materiallar da oqiwshini öz tárbiyalanıwshılarının belgilerin qunt penen úyreniwden hám solar tiykanında onnlay aliwdin konkret noomaların belgilew zárurliginen shiga almaydi.

Shugullanıwshilardan imkaniyatları haqqında fizikalıq tarlvq normativleri boyinsha sinap kóriw vrach qadağalawinan ótiw hám pedagogikalıq güzetiwler alıp banw joli menen konkret magliwmatlar alınadı. Oqwshi dáslepki maghiwmatlarga tayanip programma materialin aniqlastıradı (yamasa ayınım hallarda programma mazmunin onın özi belgilaydi) belgili basqishta ornlaw mumkin bolgan normani belgileydi. Sonday- aq keyingi ret bul norma qanday boliwi kerekligin hám oni iyelew jollarınanıqlap shigadi. Sonnan keyingi basqishlarda bolsabarlıq waqitta vrach pedagog baqlaw alıp banw tiykannda dáslepki magliwmatlarga aniqliq kiritiledi ham shugullanıwshilar imkaniyatının ósip barıwına qarap qosimshalar kirgiziledi. Orinlay aliw qiyinshiliqlar bolmawi kerek degen máisti anlatpaydı. Al qoldan keletugin, adam

isley alatugin normanı, yagniy shugullanıwshılardın fizikaliq hám ruwxay kushlerin toliq jumsaganda jenis penen jeniwi mumkin bolgan qiyinshiliqlardı anlatadi. Sonih menen birge jeniw mumkin bolgan barlıq qiyinshiliqti hám pedagogikalıq kóz qarastan isley alatugin norma dep bolmaydi. Aytayıq eger baslawshu sportshu qandayda bir müddet ishinde tajiriybeli sportshilar isley alatugan shanigiwlardı islewge qadir bolsa, bul nagruzkanı ele de isley alatıgın nagruzka dep bolmaydi. Fizikalią nagruzkalar adam organizmine qay dárejede salamatlastırıwshı tasir körsetkenligine qarap bahalanganda gana duns bahalangan boladi. Den sawliqti bekkemleytugin nagruzka gana isley alatugin norma dep ataw mumkin. Egerde erteli kesh kóterilgen nagruzkalar salamatliqqa qarsi nátiyjeler berse, podagogikalıq köz qarastan bul nagruzkalardi isley aliw norması dep bolmaydi. Orinlaw mumkin bolip kóringen nagruzka menen onih haqiyqatta organizmge qanday qimbatqa tusiwiortasındağı muwapiq emeslikti aniqlaw ansat emes. Usi münasibet penen vrach hám pedagogtih turaqh ráwishte baqlaw alıp barwi dene tárbiyasının cà shirtlerinin biri ekenligin jáne bir márte aytap ótiw lazım.

Orinlay aliw shegarası dene tarbiyası waqtında özgerip buradi. Shugullanıwshılardın fizikalną hám mánáwiyat kushleri rawadlanıp barrwina qarap isley aliw shegarası da keneyip baradı. Bir basqishtaisew mumkin bolmytugun shinigawlar keyingi basqushlarda ansatlıq penen istenetugin bolip qaladi. Sogan kore shugullanıwshilardan qabiletin janede asinp banw maqsetinde olar imkaniyatına qoyilatugan talaplar da özgerip turadi.

Onnlay aliwdih metodikalıq shártleri. Dene tárbiyasının hár bir basqushinda körsetip ótilgen shirtlerden tasqan isley aliw norması tahlangan metodtun maqsetke muwapiqliga hámde ulwma shinigawdin shólkemlestiriwi arqali aniqlap alınadı. Sonin ushin da isley alrw probleması bilim hám tarbiyanià basqa barlıq racional’ metodları mene ásirese shinigawlardin dawamliligi hám qiyinshiliqların birqulla asınp banwga tiyisli metodlar menen ásirese shinigiwlardan dawamlilig ham Kayinshiliqların barqulla janıp banwga tiyisli metodlar menen bir tarizde baylanishi boladı. Biz bul máselelerge sistemalastinw hám programmalastinw principlerin üyrenip atırğanımızda jáne qaytamiz. Bul jerde onnlay aliw normalanna baylanıslı miselelerin gana kórsetip ótemiz.
Bizge belgili jana tajiriybe hám kónlikpeler bunn payda etilgen tájiriybeler bazası bolip tabıladı. Olardın qalegen elementin öz ishine algan jağdayda úyrenedi. Sonin ushin da dene tarbiya processinde onnlay aliwdin sheshiwshi shirtlerinen biri fizikalıq shinigiwlardin dawamliligi bolip esaplanadi. Turli hareket formaları ortasındağı öz ara tabiygay baylanıstan him strukturaliq tárepten olardah ulewmaliginan paydalanıw arqali bunday dawamliliqqa erisiledi. Materialds sonday bólistiriw kerek, otilgen hår bir shinigiwdin mazmunikeyingi shinigiwda úyreniletugin materialdi ansat ózlestiriw jolinda bir qádem bolsın. Bul pikirdi kóbinese beligiliden - belgisizge yamasa özlestirilgen - özlestirlmegen materilaga ótiw degen qagayda menen korsetti. Bul sózdi joqanda tarixi keltirilgen ministe shinigiwlardı nizam tárizinde dawamliliqqa ameletken jagdayda ótkeriw talabi sipatında tüsindiriw kerek. Bul tapsırmadan ekinshisine ansattan qiyinga ótiwde áne sonday aynqsha axmiyetke iye bolgan shartlerden biri izbe-izlik bolip esaplanadi. Organizmnin funkcional’ imkaniyatlar áste Astelik penen joqaglap barar edi. Demek dene tárbiya processinde ogan qoyilgan talaplar hám keskin sekiriw formasında hadden ziyat bolmawi kerek. Izbe-izlikke bul haqqında biz keyingide toqtalip ótemiz. Üyrenilip atırğan hareket formalarının birden quramalastinp jiberiw qurali emes al jükleme menen dem aliwda áste áiste racional” tárizde almastırıp barw. Häptelik bir aylıq ham bir jillıq müddet dawamında juklemelerdi basqishli tolqinday özgertiw joli menen hám basqa jollar menen erisiledi.

Onnlay aliw principi kóbinese ápiwayidan quramaliga, ansattan qiyinga degen qağiydalar menen korsetiledi. Bul qaydalar metodikalıq Ahmiyetke iye. Biraq olar salıstırmalı qağıydalar bolip ele universal lardan uzaq ekenligin esapqa aliw kerek. Háreketli shinigiwlardin tariypine ápiway ham quramalı degen túsinikler olardın strukturasana baylanıslı. Misali: elementar gimnastikalıq shinigiwlar yamasa hareketli oyin elementleri strukturalıq elementlerin (bólimleri) úyreniwden pútkil shinigawdi iyelewge ótiw yamasa háreknt strukturasina áste-áste qiyinlastinp barwi maqsetke muwapiq boladı (4-súwret) hám uliwma strukturaliq tárepten azgana ápiway bolgan shinigılardan düziledi, quramalıraq bolgan shinigiwlarga otip bara beredi.

Biraq bul barlıq jagdaylarda ham tuwr kele beretugin jalgız jol emes. Tajiriybe soni kórsetpekte, quramaliraq strukturadağa shinigiwdan ápiwayılarına ótiw metodi óin anlamaqta. Eger bul jol shugullanıwshilar ushun qolay bolsa da az waqit jumsalgan jagdayda jaqsi nátiyjelerge crisilse, áne sol metod qollanbaqta. Qalegen bir joldi tanlaw bir tárepten úyrenip atırgan háreketlerdin specifikaciyasına ekinshi tárepten shugullanıwshilardin 6zine tán belgilerge de baylanishi boladi.

Fizikalıq shinigiwlardın qiyinliligana baha bergende, olardih koordinacion tárepten quramalılığı hám ogan jumsalatugin fizikaliq kushtin özgesheligin biliw kerek. Bul ekewi bárqulla da teñ kele bermeydi. Misali shtanga mene orinlanatugin ayırım shinigiwlar koordinacion tárepten jenil boliwi hám kóp kúsh beriwdi talap etewi mumkin. Kerisinshe, koordinacion tárepten qiyin bolgan bir qatara gimnastikalıq shinigiwlar ülken fizikaliq kush talap etilmeydi. Ansattan qiyinga ótiw qağıydasına sol nárseni közde tutadi. Bul da bir shinigiwdan ekinshisine ótiw waqtında koordinacion tárepten onsha qiyin bolmagan hám kóp fizikalıq kúsh isletiwdi talap qilmaytuğın ansat shinigiwlardan aldın keledi. Bunnan alding qayda siyaqlı, bul qaydanı da barlıq jagdaylarda qollaw duns bolmaydi. Sonliqtan bul júklemeler dinamikasına tiyisli: joqan jüklemelerge salistirganda az júklemeler izinen kelmey, al belgili jagdaylarda olardan aldın da keledi (bul haqqinda keyinirek aniq aytıp ótiledi).

Orinlay aliw normasın tamiyinlewde tapsirmani rinlawga támiyinlewge qaratilgan amawli qural hám metodlardan paydalanıw júdá ayniqsha rol oynaydi. Hätte prgramma materiallardagi bólimler ortasında júdá puxta izbo-izlik bolgan tágdirde de fizikaliq sipatlardı jánede ósiriwde qaratilgan nawbettegi sheberlik tájiriybe hám jüklemelerdi iyelewge kirisiwden burn úyreniletuğın shinigiwlardi jámlep juwmaqlaw kerek. Bunda tayarlıq shinigiwlar sonih ishinde bagdarlawshi shinigiwlar ayniqsha áhmiyet kásip etodi. Házirgi waqitta kóplegen tiykargs háreket nátiyjelerin iyclew ushin bağdarlawsh shinigiwlar sistemasi («metodikalıq zangishelers) islep shigilgan. Biraq, uliwma alganda ele bul problema toliq sheshilgen dep bolmaydi. Tayarlıq shinigiwları zonasın jarati hám tártipke saliw tarepinen úlken isler islew kerek boladi. Dene tárbiya metodikasının bunnan keyingi racionalizaciyası kóp tárepten ane sonday jumislarini qay dárejede onnlawga baylanishi.

Dene tarbiyanın ulrwma bagdan ham menshik jolların individuallastinw. usinday jağdayda individuallastinw degende barlıq dene tarbiya processin sonday shólkemlestiriwge hám onih menshik qurallardan metodlan him shinigaw formalannan sonday paydalanrwga aytiladi. Olarda tarbiyalanıwshulardan har birine öz aldina individual tárizde qaraladi hám olardın qabiletlerin kóplew rawajlandırıw ushin shart-shariyatlar jaratilgan boladi.

Ozlerimize belgili organizmniù funkcional’ imkaniyatları bárqulla qálegen individual tärepi menen ajralip turadi. Hätte ja jinsi ham tayarlıq darejesi ten adamlardan ibarat gruppadan iye 6 shaxsti tabiw qiyin. Hareketlerdi delestiriwdin bansında da fizikalıq júklemege salstirganda organizm reakciyasının xarakterinde de, organizmnin adaptacion (sáykes) özgerisleri dinamikasında da individual özgerisler boladi. Bulardan hämmesi dene tárbiya processin bir tarizde individuallastiriwdi talap eledi.
Úrliksizlik principi. Uzliksizlik principinin sheberligi birinshiden shinigiwlardın júkleme menen dem aliwdin almasıp turiw sistemasının birdeyliginde, ekinshiden shinigiwlardin ham olar mazmuninin hár türli tirepleri arasındağı öz ara baylanıslardan izbe-izligine baylanıslı bolgan bir qatar qagaydalarda payda boladi.
Shinigiwlardın birdeyligi ham nagruzka menen dem aliwdin tuwr náwbetlesiwi. Sol nárse anıq, bárqulla shinigaw islewdin nátiyjesi júdá úlken boladi. Bul jerde gåp dene tarbiya processinin kerekligi tiykanınan nelerden ibarat ekeni de ol nagruzka menen dem aliwdin en qolay náwbetlesiwine qanday dárejede baylanıslı ekenligi haqqında barada. Bul belgi hám baylanıslardi körip shigayıq.
Üzliksizlik dene tarbiya insan ömirinin barlıq dáwirlerinde üzliksiz dawam etetuĝin process. Organizm rawajlanwanin ajralmas fakton bolgan xizmettin ulrwma áhumiyeti J. Lomarkte korsetip óken edi. Qálegen bir organdi tez-tez hám úzliksiz háreket isletiw dep jazgan edi ol ézinin bul tarawdagi «birinshi nizamus shinigiwlar nizamus táriyiplep sol organ az- bekkemlenedi, on óstiredi hám harekettin qanshelli uzaq bolganina karap ogan kish quwat bagishlaydi. Barlıq waqitta harekette bolmagan organ bolsa, áste-áste bosasıp sonip baradı. Fizikaliq shingular menen shugullanrw sebepli organizmle payda bolatugin funkcional” hám strukturaliq özgerisler qarsiliqqa ushiraws, yagniy shinigawlar toqtatip qoyilsa, kerisinshe rauajlaniw juz beriwi mumkin. Shinigawlarda argantay waqit bolsa ham úrilis juz berse, payda bolgan shartli reflektorli baylanis sóne baslayda. Funkcional imkanitlardıh crisilgen dárejesi páseyip baradi hám ayırım marfologiyalıq körsetkishlerde regress payda boladi. (aktiv muskuldin salmağı kemeytedi, ond quramindagi boleginde kewilsiz özgerisler jüz beredi hám taga basqa). Bar magliwmatlarga qaraganda ayırım regressiv özgerister 5-7 kin shinigu islemegenligi bilinip qaladı. (N. V. Zimkin menen onih xumetkerleri D. L. Ferdmen, O. L. Faynshmit hám tag basqalar). azdan
Bunnan bilemiz, dene tarbiya processi izliksiz boliwi kerek eken, yağnıy kerisinshe dzgerislerge alıp keliwshi mánissiz dem aliwlar bolmasa gana, fizikaliq jetiklikke erisiw ushin qolay shart shariyatlar jaratıladı. Obrazlı aytganda hár bir shinigawdin nátiyjesin alding shmawlardah nitiyjesine qosip taqlap banw him toplangan qanaatlandırarlı özgertiwlerdi bekkemlep qasında, bul talapqa amel etip, ádette (här kungi tangs shinigaw him basqa qosimsha thingwlardi esapqa almaganda) haptede keminde 2-3 shinigaw otkiziledi. Házirgi waqitta shimiwlar arasındağ wpqitta sheberligi joqanlagan sayın kemeyip baradi ham bul menen dene tarbiya processi köp 1qshamlastinladi. Shingwlards bargan sayin kóp ótkiziw köp úzliksizlikke erisiw sport trenirovkası ushin xarakterli. Shingwlarda takirarlap him jañalap turiw dene tarbiya processinde tarbiyanın basqa köpshilik
qaraganda takirarlawga ken orinberiledi. júdá kóp muğdarda takirarlawsız I. P. Pavlov hám A. M. Krestovnikov kórsetkenindey hareket könlikpelerinin fiziologiyalıq tiykanın sholkemlestiriwshi hareketleniwshi dinamikalıq steriotiplerin tabiw hám bekkemlew mumkin emes. Fizikalıq sipatlanın rawadlandırıwdin negizi esaplangan morfo - funkcional tártibindegi tartibindegi muddetli iykemlesiwdi tamiyinlew crisilgen jemisti bekkemlew hám jånede rawajlandırıw imkaniyatın jaratıw ushin hám köbirek takirarlaw dene tárbiyanın en ayniqsha belgisi esaplanadi.
Har bir aynqsha shinigiw gana emes, al shinigiwlardagi izbe-izlik ham sonday-aq qısqa bir waqit ishinde orinlangan, shiniguslardin izbe - izligi bám hápte de oylar dawamında ótkeriletugin cikli shinigawlar izbe - izligi de tákirarlanadi. Tákirarlaw norması shinigiwlardin konkret maqsetine shinigiwlardı dene tarbiyanın qálegen bir basqishindağa mazmunin hám bagdarga shugullanıwshilar kontingentinin belgilerine de júkleme xarakterine tásir kórsetiwshi basqa shirtlerge baylanıslı. Sonin ushun da tákirarlaw waqtı ayınımları köp, ayrımında bolsa az kórsetilgen biraq hár eki jağdayda da fizikalıq shinigiwlar menen barlıq waqitta shugullaniwdi talap etedi.