I-bob Adabiyotlar sharhi

Ilmiy ishning asosiy maqsadi. Behi o`simligining shifobaxshligi va yetishtishtirish texnologiyasini o`rganishdan iborat.
Asosiy vazifalar. Dorivor behi o`simligining shifobaxshligi va yetishtirish texnologiyasini o`rganish.
behi o`simliginining biologiyasini tadqiq etish;
dorivor behi o`simligining navlarini tadqiq etish;
behi o`simligining shifobaxshlik xususiyatlarini tadqiq etish;
behi o`simligini yig`ish va saqlash usullarini tadqiq etish;
Tadqiqot obyekti va pryedmenti. Tadqiqot obyekti sifatida Dorivor behi o`simligining shifobaxshligi va yetishtirish tehnologiyasi tanlangan.Shunga muofiq Dorivor behi o`simligining shifobaxshligi va yetishtirish tehnologiyasini o`rganish ishning predmentini belgilaydi.
I-Bob Adabiyotlar sharhi
1.1.Dorivor behi o`simligiga batanik tavsif.

Ildiz tizimi o‘simlikning er ustki qismini tik va baquvvat tutib turadi, ular daraxtning erda mustahkamligini ta’minlaydi, tuproqdagi suvni undagi erigan mineral moddalar va korbonat angidrid (SO2) bilan birgalikda so‘rib, er ustki qismiga o‘tkazadi. Ular o‘simliklar uchun zaxira oziq moddalar to‘planadigan ombor hisoblanadi.Behi er osti ildiz tizimi tik asosiy ildiz, yon popuk ildizlar va ildiz bo‘g‘zidan iborat. Behi ildizi tizimi olma, nok daraxtiga nisbatan gorizantal ildizi tuproqda yuzaroq 20-70 sm, joylashib verti-kal ildizlari 110-160 sm chuqurgacha o‘sib boradi, shu sababli, sizot msuvlari yaqin 1-1,5 m bo‘lgan erlarda ham o‘sa oladi. Behi daraxtini er ustki qismlari tana (shtamb), marka-ziy shox, o‘suvchi shox, ona shoxlar va tartib shoxlardan iborat .U buta va daraxt holida o‘sadi, bo‘yi 1,5 m dan 8 m gacha etadi. Ko‘p ildiz bachki chiqaradi. Novda, kurtaklari va barg bandi tuk bilan qoplangan. Gullari ko‘pincha yakka-yakka joylashgan bo‘ladi, rangi oq yoki och pushti rangda va yirik bo‘lib, shu yil o‘sib chiqqan kalta novdalarda va barglar qo‘ltig‘ida joylashadi. Behi kech gullaydi, shu sababli bahorgi qisqa muddatli sovuq meva kurtaklariga uncha zarar keltirmaydi. U olma va nokka nisbatan tez 2-3 yilda hosilga kiradi. Behi qurg‘oqchilikka chidamli, olma va nokka nisbatan issiqqa ko‘proq talabchan, sovuqqa ham nisbatan bardoshli(-27 S0) hisoblanadi. O‘ta past (-30 So ) haroratda meva kurtaklari, bir yillik va qarigan eski shoxlari zararlanadi. Behi daraxti o‘sishi va rivojlanishi boshqa daraxtlardanfarq qiladi, ya’ni, quyosh chiqishi va botishiga qarab, aylanib (spiral holida) o‘sadi. gullar bilan ajralib turadi. Oq, pushti yoki rangpar pushti pushti gul, diametri 5 santimetrgacha.Behining mevasi nok yoki sharsimon shaklga ega bo'lgan sochli soxta olma va ko'p sonli jigarrang urug'lar. Ba'zida madaniy kaysning mevalari ikki kilogrammda og'irlik qiladi. Yovvoyi o'simlik mevalari katta emas - faqat 100 gramm. Tana suvli, qattiq, bog'lovchi emas, tart, ozgina shirin ta'm emas.

May oyidan iyungacha oddiy gullar, mevalarning pishishi sentyabr yoki oktyabrda hosil bo'ladi. Eng ko'p hosil - bu og'ir ingichka tuproqlarda o'sadi, lekin tuproqlarda u frone bo'ladi. Behi ildiz avlod, vertikal qisqich, so'qmoqlar va emlash yordamida behi vegetativ usul bilan ko'payadi. Bu unumdor o'simlik, yuqori hosil beradigan, chiroyli va foydali. Taol etish usuli - bu nok yoki olma daraxtining o'sishidan farq qilmaydi. Daraxt quyosh va iliq uchastkalarda yaxshi o'sadi, mo'l iriy sug'orishni yaxshi ko'radi, garchi qurg'oqchilikni yaxshilaydi. Ko'chatlar qirquvchi tuproqqa ekish mumkin. Chunki qo'nish uchun behi oktyabr o'rtalarida yoki aprel oyining o'rtalarida juda mos keladi. Ko'chatlar yaxshi rivojlangan ildizlar bilan tanlanadi va tojni hosil qiladi, ular 50-60 sm chuqurlikda joylashgan, ular kamida metrga teng bo'lishi kerak. Urug'ni ekishdan oldin siz uxlab qolishingiz yoki kompostni uxlashingiz kerak.Changlatish uchun (har xil o'zini o'zisiz) ikki yoki uchta daraxt ekish kerak. Barkamol daraxtlarda, yillik yillik shilliqlar maydalanishi kerak. Tojni yupqalashda, quruq, shikastlangan va o'simlikning boshqa daraxtlariga taalluqli. mevalari kimyoviy tarkibining xususiyatlari ko'p jihatdan xilma-xil va o'simliklar o'sib borayotganiga bog'liq. Ammo ularning asosiy foydali mulki yuqori ozuqaviy qiymati hisoblanadi. Buning sababi shundaki, o'simlikning etuk mevalari frukuklov tarkibi va boshqa foydali shakar, tanin, efir, vitaminlar, limon, limon va molik kislotalarning katta foizini o'z ichiga olganligi bilan izohlanadi. Meva terisida etil esterlari mavjud bo'lib, o'ziga xos lazzat beradi.Sharbat saqich, askorblik va molik kislotasi tarkibini topdi. Urug'lar shilimshiq, kraxmal, amygdalin glikosid, tanazzulli moddalar va yog 'yog', yog 'yog' va yog 'yog' mavjud, ular o'z navbatida imocelin va myrakistik kislotalar bilan glitseridlar mavjud.KaloriyaYuz gramm behi 8,9 g uglevodlar tarkibida 40 kkal bor. Behi parhez oziq-ovqat uchun eng mos keladi, chunki uning yog'lari, natriy yo'q, yo'q qilinadi. Tashqi ko'rinishi va ta'mining tavsifi Behi eng qadimiy o'simliklardan bo'lib, bizning mamlakatimizda keng tarqalgan. U buta yoki daraxt sifatida o'sib, bo'yi 1,5 m dan 8 m gacha yetadi. Ko'p ildiz bachki chiqaradi. Novda va kurtaklari, barg bandi tuk bilan qoplangan. Guli ko'pincha yakka-yakka, oq yoki och pushti rangda, yirik bo'lib, shu yil o'sib chiqqan kalta novdalar uchida, barglar qo'ltig'ida joylashadi. Kech gullaydi.

Behi juda qadimgi ekin hisoblanadi. O‘rta Osiyoda eramizdan oldin ma’lum bo‘lib, bizga Eron davlati-ning shimoliy qismlaridan kelgan. O‘zbekistonda urug‘idan ko‘paytirish natijasida, mahalliy sharoitimizga moslashgan mevalari tubdan farqlanadigan, xo‘jalik va tovarlilik belgilari hamda daraxt shakli yaxshilangan,madaniy formalari yaratildi. O‘zbekistonda ikki turdagi behi: oddiy jaydari behi (Cydonia oblonga Mill) va YApon behi (Chaenomeles Japonica Hinde) uchraydi. Madaniy holda oddiy jaydari behi tarqalgan. Ko‘p ildiz bachki chiqaradi. O‘zbekiston bog‘dorchiligida
asosan daraxt holida o‘stiriladi. Barcha turdagi meva ekinlar qatorida, behi o‘simligini parvarishlashda ham tashqi muhit omillari katta ahamiyatga ega.Yorug‘lik fotosintez jarayonini yaxshi o‘tishi uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi. Behi daraxti yorug‘sevar hi-soblanadi, soyada sekin o‘sadi va kam hosil beradi.Yana bir muhim omillardan biri tuproq va havo haro-rati hisoblanadi. U qumoq, o‘tloqtoshloq tuproqlarda yaxshi o‘sadi va yaxshi hosil beradi. Behi o‘simligi issiqqa talabchan. Uning yaxshi o‘sib rivojlanishi hamda meva kurtaklarining shakllanishi uchun o‘rtacha optimal harorat 15 -20 daraja hisoblanadi. Namlik ham, behi o‘simligi uchun muhim ahamiyatga ega,lekin namlik etishmagan hollarda qurg‘oqchilikka yaxshi chiday oladi. Bunda u, bug‘lanishni kamaytiradi va tuproqning o‘ta namsizligiga qarshi barglarini burushtiradi. Tuproq namligi normal bo‘lganda sifatli va mo‘l hosil beradi. Behi mevalari limon rangda yoki to‘q sariq bo‘ladi, meva usti tuk bilan qoplangan, etilib pishgan mevalarni usti-dagi tuklari oson ketadi. U kech pishadi, uzoq joylarga tashishga va saqlashga chidamli. Behi ildiz bachkisidan hamda qalamchasidan kupaytiriladi. Behi erta hosilga kiradi va 35-40 yilgacha mo‘l hosil beradi, 50-60 yilgacha umr ko‘radi. Behining mahalliy tur urug‘ ko‘chatlari behi uchun eng yaxshi payvandtak hisoblana-di. Bulardan Namangan viloyati uchun “SHirin” va “Nordon”, Farg‘ona viloyati uchun oddiy “Quva” (chillagi behi), Buxoro viloyati uchun “Turush”, Xorazm viloyati uchun “Almurut” behi, Samarqand viloyati uchun yi-Behi gullash davri yrik mevali “Samarqand” navlari tavsiya etiladi. Ularning ildiz tizimi popuksimon, yuza joylashgan bo‘lib, nam tuproqda yaxshi o‘sadi. Respublikamizning qolgan boshqa viloyatlari uchun eng yaxshi mahalliy navlarning urug‘ ko‘chatlaridan foydalanish mumkin. “Ayva-A” va “VA-29” tipdagi payvandtaklar behi uchun eng yaxshi payvandtak hisoblanadi. Behi mevasi takibida juda ko‘p pektin, oshlovchi modda-lar va tosh hujayralar bo‘ladi. Meva takibida suv miqdori kam, dag‘al bo‘ladi. Behi mevasi uzoq saqlanadi, saqlanish davomida tosh hujayralar yumshaydi, mevada taxirlik kamayadi.
Jadvalda ozuqa moddalarining (kaloriya, oqsillar, yog'lar, uglevodlar, vitaminlar va minerallar) tarkibi ko'rsatilgan 100 gramm qutulish mumkin bo'lgan qism.

Oziqlantiruvchi	miqdor	Norm **	100 g normaning%	100 kkaldagi me'yorning%	100% normal
Kaloriya qiymati	48 kCal	1684 kCal	2.9%	6%	3508 g
Proteinlar	0.6 g	76 g	0.8%	1.7%	12667 g
yog'lar	0.5 g	56 g	0.9%	1.9%	11200 g
uglevodlar	9.6 g	219 g	4.4%	9.2%	2281 g
organik kislotalar	0.9 g	~
Alimentatsion tola	3.6 g	20 g	18%	37.5%	556 g
Suv	84 g	2273 g	3.7%	7.7%	2706 g
qorakuya	0.8 g	~
vitaminlar
A vitamini, RE	167 mg	900 mg	18.6%	38.8%	539 g
beta-karotin	0.4 mg	5 mg	8%	16.7%	1250 g
Vitamin B1, tiamin	0.02 mg	1.5 mg	1.3%	2.7%	7500 g
B2 vitamini, riboflavin	0.04 mg	1.8 mg	2.2%	4.6%	4500 g
Vitamin B4, xolin	8.7 mg	500 mg	1.7%	3.5%	5747 g
Vitamin B5, pantotenik	0.081 mg	5 mg	1.6%	3.3%	6173 g
Vitamin B6, piridoksin	0.04 mg	2 mg	2%	4.2%	5000 g
Vitamin B9, folat	3 mg	400 mg	0.8%	1.7%	13333 g
S vitamini, askorbin	23 mg	90 mg	25.6%	53.3%	391 g

Behi mevalari kimyoviy tarkibining xususiyatlari ko'p jihatdan xilma-xil va o'simliklar o'sib borayotganiga bog'liq. Ammo ularning asosiy foydali mulki yuqori ozuqaviy qiymati hisoblanadi. Buning sababi shundaki, o'simlikning etuk mevalari frukuklov tarkibi va boshqa foydali shakar, tanin, efir, vitaminlar, limon, limon va molik kislotalarning katta foizini o'z ichiga olganligi bilan izohlanadi. Meva terisida etil esterlari mavjud bo'lib, o'ziga xos lazzat beradi.Sharbat saqich, askorblik va molik kislotasi tarkibini topdi. Urug'lar shilimshiq, kraxmal, amygdalin glikosid, tanazzulli moddalar va yog 'yog', yog 'yog' va yog 'yog' mavjud, ular o'z navbatida imocelin va myakistik kislotalar bilan glitseridlar mavjud. Yuz gramm behi 8,9 g uglevodlar tarkibida 40 kkal bor. Behi parhez oziq-ovqat uchun eng mos keladi, chunki uning yog'lari, natriy yo'q, yo'q qilinadi.