I bob asosiy qism. Tuproqning tarkibi va xususiyatlari

2-rasm. Tuproq kesmasi.
Yuqorida aytilganidek, tuproq profili bir qator genetik qatlamlardan iborat. Tuproq qatlamlari – tuproq paydo bo’lish jarayonlari natijasida paydo bo’ladigan va odatda yer yuzasiga parallel yo’nalgan, deyarli bir-xil yo’nalishli, hamda o’zining morfologik belgilari bilan ajralib turuvchi tuproq qatlamlaridir. Tuproq profilining genetik qatlamlar bo’yicha tuzilishi 3-rasmlarda keltirilgan.


Chim o’rmon to’shamasi
Dasht kigizi,
Chirindili- akQumliativ
(gumusli) qatlam
Ellyuvial yuvilma oatlam
Qatlamchalar
Kolloidlar to’plangan

Korbonatlar to’plangan Illivial
(shimivchi)
Gips shimilgan qatlam

Suvda oson eriydigan tuzlar

keltirilgan
Ona jins
3-rasm.




NAZ

1.2Tuproqning tarkibi va xususiyatlari
Tuproq qattiq, suyuq, gazsimon va tirik qismlardan iborat. Ularning nisbati nafaqat turli tuproqlarda, balki bir xil tuproqning turli gorizontlarida ham bir xil emas.Organik moddalar va tirik organizmlarning tarkibini tabiiy ravishda kamaytirish, tuproqning yuqori gorizontlarini pastga tushirish va ona jinsining tarkibiy qismlarini pastki va gorizontlardan yuqori darajaga aylantirish intensivligini oshirish. Qattiq qismda minerallar ustunlik qiladi. Asosiy minerallar (kvarts, dala shpatlari, shoxlar, slyuda va boshqalar) toshlarning qoldiqlari o'rniga katta fraktsiyalar hosil qiladi; ikkinchi darajali minerallar (gidrosludes, montmorillonit, kaolinit va boshqalar), shamollatish jarayonida hosil bo'lgan - nozikroq. Tuproqni qo'shishning yumshoqligi uning qattiq qismining tarkibini, shu jumladan turli o'lchamdagi zarralarni (mcning yuzinchi qismlari bilan o'lchanadigan tuproqning kolloidlaridan bir necha o'n sm diametrli xarobalarga) olib keladi. Tuproqlarning asosiy qismi odatda nozik tanadir-zarralar 1 mm dan kam
. qattiq zarralars tuproq massasining butun miqdori tabiiy ravishda to'ldirilmaydi, faqat uning bir qismi; boshqa qism zarralar va ularning agregatlari o'rtasidagi turli o'lchamdagi va shakllardagi bo'shliqlardir. Ko'zlarning umumiy miqdori tuproqning porozligi deb ataladi.Mineral tuproqlarning katta miqdori uchun bu qiymat 40 dan 60% gacha o'zgaradi. Organogen (hijob) tuproqlarda 90% ga, botqoq, yalang'och, mineral-27% ga kamayadi. Tuproqning suv tarkibi(suv o'tkazuvchanligi, suvolish qobiliyati, namlik hajmi) va tuproq zichligi poroziteye bog'liq. Teshiklarda tuproq eritmasi va tuproq havosi mavjud. Ularning uzluksizligi nisbati tuproqqa yog'ingarchilik, ba'zan sug'orish va er osti suvlari, shuningdek, namlikva tuproq oqimining oqimi, bug'lanish (o'simliklarning ildizlari bilan emish) va boshqalar tufayli o'zgaradi
. tuproqning qattiq qismi organik modda, asosiy (80 - 90%) uning bir qismi gumus moddalarining murakkab to'plami bilan ifodalanadi, yoki gumus. Organik modda sostoit shuningdek, tolalar, lignin, oqsillar, shakar, qatronlar, yog'lar, taninlar va boshqalarni o'z ichiga olgan o'simlik, hayvon va mikrobial kelib chiqishi birikmalaridan iborat. Tuproqdagi organik moddalarni parchalab tashlashda azot o'simliklar uchun mavjud bo'lgan shakllarga aylanadi. Tabiiy sharoitda ular o'simlik organizmlarining azotli ovqatlanishining asosiy manbai hisoblanadi. Ko'pgina organik moddalar organ-mineral tarkibiy qismlarni (topaklar) yaratishda ishtirok etadi. Tuproqning paydo bo'ladigan nazariy tuzilishi asosan uning fizik xususiyatlarini, shuningdek, suv, havo va issiqlik rejimlarini aniqlaydi. Organ-mineral birikmalar tuzlar, gil - gumus komplekslari,bir qator elementlar (jumladan, Al va Fe) bilan gumus kislotalarining kompleks va kompleks (xelatlar) birikmalari bilan ifodalanadi. Bu shakllarda ular tuproqqa ko'chiriladi.
Suyuq qism, ya'ni tuproq eritmasi, tuproq tarkibidagi moddalarni etkazib beradigan, tuproqdan olib tashlanadigan tuproqning faol tarkibiy qismidir o'simliklarni suv va erigan oziq-ovqat bilan ta'minlash. Odatda ionlar, molekulalar, kolloidlar va katta zarralar mavjud bo'lib, ba'zan suspenziyaga aylanadi.
Gaz qismi yoki tuproq havosi, suv bilan band bo'lmagan bo'shliqlarni to'ldiradi.N2, O2, CO2, uchuvchi organik birikmalar va boshqalarni o'z ichiga olgan tuproqning havo miqdori va tarkibi doimiy va tuproqda sodir bo'lgan kimyoviy, biokimyoviy jarayonlarning ko'pligi bilan belgilanadi. Misol uchun, tuproq havosidagi CO2 miqdorimikroorganizmlar va o'simlik ildizlari tomonidan gazning turli intensivligi tufayli PTO va kundalik tsikllarda sezilarli darajada o'zgaradi. Tuproq havosi va atmosfera o'rtasidagi gaz almashinuvi, asosan, SO2ning tuproqdan atmosferaga tarqalishi va O2ning qarama-qarshi boshqaruvida sodir bo'ladi.
Tuproqning tirik qismi tuproq mikroorganizmlaridan (bakteriyalar, qo'ziqorinlar, aktinomisetlar, alglar va boshqalar) va ko'plab omurgasız hayvonlarning vakillaridan iborat - protozoa, qurtlar, mollyuskalar, hasharotlar va ularning o'lik umurtqali hayvonlari va boshqalar.
Tuproqning kimyoviy tarkibi suv, o'simliklar va hayvonlar orqali inson salomatligiga ta'sir qiladi.Tuproqdagi muayyan kimyoviy elementlarning etishmasligi yoki ortiqcha bo'lishi juda katta, bu metabolizmning buzilishiga olib keladi, jiddiy kasalliklarning rivojlanishiga olib keladi yoki yordam beradi. Shunday qilib, endemik (mahalliy) goiter keng tarqalgan kasallik tuproqdagi yod etishmovchiligi bilan bog'liq. Haddan tashqari kuchli kaltsiyning oz miqdori kasallikning sababi hisoblanadi. Ftorning etishmasligi tishlarning parchalanishiga olib keladi. Ftorning yuqori miqdori (1,2 mg / l dan ortiq) ko'pincha suyak tizimi kasalliklari (fluaroz) paydo bo'ladi.

Tuproqtirik organizmlar va boshqa omillar ta'siri ostida murakkab organik birikmalarning shakllanishi va yo'q qilinishi sodir bo'lgan murakkab tabiiy tizimdir. Mineral moddalar tuproqdan o'simliklar tomonidan chiqariladi, o'z organiksaedinyaning bir qismi bo'lib, keyin birinchi navbatda o'simlik, keyin hasharotlar, yirtqich hayvonlarning tanasining organik moddalariga kiritiladi. O'simliklar va hayvonlarning o'limidan so'ng ularning organik birikmalari tuproqqa kiradi. Murakkab ko'pbosqichli parchalanish jarayonlari natijasida mikroorganizmlar ta'siri ostida, bu birikmalar o'simliklar assimilyatsiya qilish uchun mavjud bo'lgan shakllarga aylanadi. Ular qisman organik moddalarning bir qismi bo'lib, tuproqda saqlanadi yoki filtrlangan va chiqindi suvlardan chiqariladi. Natijada, "tuproq - o'simliklar - (hayvon - mikroorganizmlar) - tuproq"tizimidagi kimyoviy elementlarning aylanishi qonuniydir. VR Uilyams kichik yoki biologik deb nomlangan. Tuproqdagi moddalarning kichik aylanishi tufayli unumdorlik doimo saqlanib turadi. Sun'iyyo'ldoshli agrosenozlarda bunday tsikl buziladi, chunki inson qishloq xo'jaligi mahsulotlarining katta qismini o'z ehtiyojlari uchun ishlatadi. Mahsulotning ushbu qismini aylanada ishtirok etmasligi sababli, tuproq samarasiz bo'ladi.Sun'iy agrosenozlarda tuproq unumdorligini oshirish va uni yaxshilash uchun inson organik va mineral o'g'itlarni olib keladi. Tuproqni ehtiyotkorlik bilan qayta ishlash va urug'lantirish uchun kerakli ekinlarni qo'llash orqali inson unumdorligini sezilarli darajada oshiradiqayta ishlangan tuproqlarni inson ishtirokida yaratilgan sun'iy deb hisoblash kerak. Shunday qilib, ayrim hollarda, insonning tuproqqa ta'siri ularning unumdorligini oshirishga, boshqalarda esa yomonlashuvga, degradatsiyaga va o'limga olib keladi.

Chirindi moddalar kimyoviy tarkibi o’zgaruvchan murakkab yuqori molekulyar kolloid organik birikmalar jumlasiga kiradi. Bu moddalar tuproqdagi mineral moddalar bilan o’zaro ta’sirda bo’lib, murakkab organo-mineral birikmalar hosil qiladi. Tuproqdan chirindi moddalarni ajratib olishning maxsus usulini I.V. Tyurin ishlab chiqqan.

Tuproq avval spirt-benzol bilan ishlanadi. Sоkslet apparatida ekstraksiyalanganda tuproqdan bitum ajralib chiqadi. Tuproq spirt-benzol bilan ishlangandan sо’ng undagi kaltsiyni yo’qotish uchun HCI va sulfat kislotaning kuchsiz eritmasi bilan ishlanadi.
Dekaltsiylangan tuproq namunasidan chirindi moddalar o’yuvchi natriy yoki ammiakning kuchsiz eritmasida ishlash yo’li bilan ajratib olinadi. Sо’rimga xlorid kislotaning kuchsiz eritmasi ta’sir ettirilganda cho’kmaga element oksidlariniing xarakatchan gidratlari bilan birikkan chirindi moddalar cho’kadi.
Temir va alyuminiy gidratlari bilan birikkan chirindi moddalarni ajratib olish uchun navbatma-navbat kuchsiz sulfat kislota va ishqor bilan tuproqqa ta’sir etiladi va keyinchalik bu birikmalar xlorid kislota bilan cho’ktiriladi.
Chirindi moddalar ana shu usul bilan ajratib olingandan sо’ng filtratda fulvokislotalar qoladi. Bu kislotalarga bariy va ammoniy tuzlari bilan ta’sir etib chuqtiriladi.
Tuproqdan ajratib olingan chirindi moddalar spirt bilan ishlanganda ular spirtda eruvchi gimotomelan kislotaga va spirtda erimaydigan gumin xamda ulmin kislotalarga ajraladi.
Chirindi moddalarning tuproqdan ajralib chiqishini quyidagi sxemada qo’rsatish mumkin.
TUPROQ
(NaOH yoki NH₄OH ning kuchsiz eritmasida ishlash)
___________________________________________________________
I
Qora eritma erimaydigan chirindi
( HCI ta’sirida) moddalar ( gumin, ulmin)
________I___________
I I
Cho’kindi eriydigan qism
(spirt ta’sirida) ( kren va apokren
kislrotalar)
Gumin kislotalar tarkibida to’rtta karboksil gruppa (COOH) bo’ladi. Ular tarkibida , bundan tashqari, fenol va spirt gruppalari (OH) xamda metaksil gruppa (OCH) ham bo’ladi. Gumin kislotalar yadrosida benzol xalqalari bor, Ya’ni bu kislotalar aromatik birikmalar gruppasiga kiradi. Gumin qislotalar bir valentli natriy, kaliy va ammoniy kationlari bilan birikib, suvda yaxshi eruvchi tuzlar hosil qiladi hamda ikki valentli Ca va Mg, shuningdek uch valentli Fe va AI bilan birikib, suvda erimaydigan tuzlar hosil qiladi. Gumin kislotalar manfiy zaryadlangan kolloid moddalar singari, eritmalardagi kationlarni singdirib olish hossasiga ega. Gumin kislotalarining singdirish sig’imi 170 dan 590 mg/ekv gacha bo’ladi.
Kren va apokren kislotalar (fulvo kislotalar) gumin kislotalarning kuchsiz ishqor eritmasidan cho’ktirib olinganidan sо’ng filtratni avval bariy, sо’ng’ra ammoniy karbonat angidridi bilan ishlash orqali ajratib olinadi.
I.V. Tyurin fikricha, kren va apokren kislotalar azot saqlovchi oksikarbon kislotalar gruppasiga kiradi.
M.M. Kononova ma’lumotlari bo’yicha kren va apokren kislotalarning elementar tarkibi turli tuproqlarda bir xil emas.
Gumin kislotalarga qaraganda fulvokislotalar tarkibida uglerod bilan azot kamroq, kislorod esa qo’proq, shuninngdek fulvokislotalar to’rt asоsli gruppaga kiradi va singdirish sig’imi xiyla yuqoridir (100 gramm tuproqda 350 mg/ekv ga teng). M.M. Kononovaning keyingi vaqtdagi asarlarida shunday takribiy fikr ilgari suriladi: dasht tuproqlaridagi fulvokislotalar podzol va laterit tuproqlardagi fulvokislotalardan farq qiladi va ularda kren hamda apokren kislotalar bo’lmay, balki gumin kislotalarning qandaydir oddiy formalaridan iboratdir.
Turli tuproqlar organik moddalari tarkibidagi fulvokislotalarning element tarkibi 15-jadvalda keltirilgan.