I bob. Buyuk Ipak yo`lining vujudga kelishi va uning rivojlanib borish bosqichlari

Buyuk Ipak yo`lining paydo bo`lish sabablari va omillari

Ipak yoʻli Xitoydan Markaziy Osiyo orqali Oʻrta yer dengizigacha choʻzilgan qadimiy savdo yoʻllari tarmogʻi edi. Miloddan avvalgi 2-asr - milodiy 14-asrlarda turli tsivilizatsiyalar o'rtasida tovarlar, g'oyalar, san'at, madaniyat, til va din almashinuvini osonlashtirdi.
Ipak yo'li Osiyoni O'rta er dengizi bilan bog'laydigan tarixiy savdo yo'li edi. Bu pul yoki teng baholangan/tarozilgan buyumlar evaziga global tovarlar almashinuvini o'rnatishga yordam berdi. Turli yo'llarning ochilishi turli yo'nalishlarga bir qator marshrutlarni shakllantirdi va shu bilan xalqaro savdoni barqarorlashtirdi.
Ipak yo'li yagona yo'l emas, balki ko'plab aholi punktlarini bog'laydigan dengiz va quruqlik yo'llari tarmog'i edi. Ushbu tarmoq ikki yoki undan ortiq davlatlar o'rtasida savdo va intellektual almashinuv uchun 4000 milyadan ortiq masofani bosib o'tdi. U, birinchi navbatda, ikkita asosiy yo'ldan iborat edi - biri Xitoyni Markaziy Osiyo bilan bog'laydigan va ikkinchisi Markaziy Osiyoni G'arb bilan bog'laydigan.

2-rasm. Buyuk Ipak yo`lidagi savdo aloqalari
Ipak yoʻli boʻylab savdo nuqtalari va bozorlar tovarlarni ayirboshlash, tashish, saqlash va taqsimlashni soddalashtirdi. Bu qadimgi davrning eng gavjum savdo yo'li edi. U tezda har bir hukumat nazorat qilmoqchi bo'lgan geosiyosiy va savdo tizimining muhim jihatiga aylandi.
Yo'l birinchi navbatda ipak, elita va aristokratlar o'z boyliklarini ko'rsatish uchun kiyadigan matoni tashigan. Bu, shuningdek, Xitoydan eng ko'p tashiladigan materiallardan biri edi. Mamlakat ipak ishlab chiqarish bo'yicha jahonda yetakchi bo'lib kelgan, toki dunyo uning yashirin ishlab chiqarish jarayoni haqida bilib olgan. Xitoy savdogarlari G'arbga ipak savdosi uchun bu yo'ldan foydalana boshladilar va shuning uchun u Ipak yo'liga aylandi.
Ipak yoʻli boʻylab sotilgan ipakdan tashqari, sabzavot, mevalar, ziravorlar, don, charm buyumlar, diniy va sanʼat buyumlari, qimmatbaho metallar boʻlgan. Ipak gʻarbga sotilgan boʻlsa, yoʻl boʻylab jun, oltin va kumush sharqqa sotilgan. Keyinchalik, porox, qog'oz, qolipli shudgor, uzengi va boshqalar kabi sanoat mahsulotlari savdosi butun Evropada madaniy va siyosiy oqibatlarga olib keldi.⁴
Savdo yo'llari tarmog'i bir mintaqadan ikkinchisiga savdo almashinuviga olib keldi. Bundan tashqari, u madaniyat, til, din, san'at, falsafa, fan va texnologiyaning millatlararo almashinuviga yordam berdi. Misol uchun, Xitoyning Ipak yo'li orqali xalq Nestorian xristianlik va buddizm bilan tanishdi. Boshqa dinlar, jumladan, hinduizm, nasroniylik va islom ham shu yo‘l orqali sivilizatsiyalar o‘rtasida tarqaldi.
Shunday qilib, u turli davlatlar o'rtasida uzoq muddatli iqtisodiy va siyosiy aloqalarni o'rnatishga yordam berdi. Afsuski, ushbu tijorat va madaniy savdo kanali bubonli vabo kabi pandemiyalarni tarqatish uchun ham javobgar edi.
Ipak yo'li nafaqat ipak, ziravorlar, qimmatbaho metallar, minerallar hunarmandchiligi, arxitektura va rasmlarni eksport qilish yo'li bo'libgina qolmay, balki teatr tomoshalari, raqs va musiqa san'ati kabi madaniy almashinuvlarni ham o'tkazdi. Buyuk Ipak yo'li dinlarning tarqalishida ham katta rol o'ynadi. Ipak yo‘lining tarixdagi ahamiyatini ortiqcha baholab bo‘lmaydi. Din va g'oyalar Ipak yo'li bo'ylab xuddi mollar kabi tez tarqaldi. Yo'l bo'ylab shaharlar ko'p madaniyatli shaharlarga aylandi. Axborot almashinuvi dunyoni o'zgartiradigan yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni keltirib chiqardi. Xitoyga olib kirilgan otlar Mo'g'ul imperiyasining qudratiga hissa qo'shgan, Xitoydan porox esa Yevropa va undan tashqarida urush tabiatini o'zgartirgan. Kasalliklar ham Ipak yo'li bo'ylab yurgan. Ba'zi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, eramizning 1340-yillari oxirida Evropani vayron qilgan Qora o'lim Osiyodan Ipak yo'li bo'ylab tarqalgan. Tadqiqotlar asri Sharq va G'arb o'rtasida tezroq yo'nalishlarni keltirib chiqardi, ammo Ipak yo'lining qismlari turli madaniyatlar o'rtasida muhim yo'llar bo'lib qoldi.
Yuqoridagi dalillar sivilizatsiyasidagi axamiyaati to’g’risida quydagilarni xulosa qilish mumkin:
Sharq va G’arb dunyosi bir chekkasi o’zaro bog’landi.
Xitoy uchun yangi yerlar mamlakatlar boshqa mamlakatlar uchun ochildi.
Xitoyning Sian shaxridan boshlanib, O’rta Osiyo shaharlari orqali Bog’dodga va undan o’rta yer dengizi mamlakatlari va g’arbiy yevropaga qadar cho’zilgan buyuk ipak yo’li ustida xususiyati vujudga keldi.
Buyuk ipak yo’li bilan faqat savdo aloqalariga olib borilmasdan madaniyati yangiliklari bir mintaqadan ikkinchisiga
Diniy e’tiqotlarning yoyilishidan ayniqsa Osiyo orqali xitoyda tarqalishida Buyuk ipak yo’lining
Xalqlarning u yoki, bu sabablarga ko’ra ba’zan mamlakat ichki hayotidagi siyosiy barqarorlik munosabatidan bir xududdan boshqa xududga siljishlar (migratsiya) jarayonlari ham mazkur yo’l orqali sodir bo’ldi.
Ammo hozirgi davrda Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati yana oshib bormoqda. Buni biz quyidagicha izohlashimiz mumkin;
Bir necha asr davom etgan rivojlanish natijasida dengiz yo’llarida cheksiz ko’payib ketgan harakat vositalari ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ayniqsa so’nggi yarim asr davomida bu holat tobora kuchayib borayotganligi ayni haqiqatdir.
Yevrosiyo mamlakatlari o’rtasida dengiz yo’li orqali yuk tashish muddati zamon talabiga javob bermay qolmoqda.
Keyingi yillarda temir yo’l va avtomobil yo’llarining qurilishi va avtotransport ishlab chiqarish sohalaridagi yutuqlar “Buyuk Ipak yo’li” mavqeini oshirmoqda. Davlatlarning uni zamonaviy yo’lga aylantirishga qiziqishi va b g’oyani qo’llab-quvvatlashi ham tobora kuchaymoqda. Bu borada O’zbekistonning хissasi kattadir.⁵

3.