I bob. Buyuk Ipak yo`lining vujudga kelishi va uning rivojlanib borish bosqichlari

II Bob. Buyuk Ipak yo`li o`tgan hududlarda yo`lning ahamiyati
2.1 Buyuk Ipak yo`li o`tgan hududlardagi mamlakatlarning turizm salohiyati
O‘zbekistonning Yevroosiyo qit’asining markazida joylashishi unga Buyuk Ipak yo‘lining transkontinental tizimida muhim rol o‘ynash imkonini berdi. Darhaqiqat, Sharq va G‘arbni bog‘lovchi Buyuk Ipak yo‘lining asosiy yo‘nalishlari bugungi O‘zbekiston hududidan o‘tgan, u ilk sivilizatsiyalar vujudga kelgan va rivojlangan maskanlardan biri bo‘lgan. Oʻzbekiston hududi inson tomonidan jadal oʻzlashtirilayotgan unumdor yerlar, xomashyo resurslarining xilma-xilligi, rivojlangan shahar madaniyatining mavjudligi, hunarmandchilik va tovar-pul munosabatlarining yuqori darajasi bilan ajralib turadi. Aynan shu omillar savdo va ayirboshlash aloqalarining asosiy yo'nalishlarini oldindan belgilab berdi.<sup>8</sup>
Buyuk Ipak yoʻlining Oʻzbekiston hududida faoliyat koʻrsatishining eng jadal davrlarini kuzatish mumkin: qadimgi davrlarda; Oʻrta Osiyo Turk xoqonligi tarkibiga kirganida; rivojlangan o'rta asrlarda.
Oʻzbekiston hududida olib borilgan razvedka va arxeologik tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, bu yerda Buyuk ipak yoʻllari oʻtgan antik va oʻrta asrlarga oid oʻnlab yirik shahar markazlari joylashgan. Biroq, ushbu tadqiqot doirasi cheklanganligi sababli, biz ular haqida to'xtala olmaymiz. Shuning uchun biz Buyuk Ipak yo'lining qo'shni davlatlarga olib boradigan yo'llari mamlakat chegarasida joylashgan to'rtta shaharni o'rganish bilan cheklanishga qaror qildik. Bular Axsikent (sharqda joylashgan), Kanka (shimoli-sharqda joylashgan va ko'chmanchi dasht bilan chegaradosh), Poykend (g'arbda joylashgan) va Termiz (janubda joylashgan) shaharlaridir.
Ma'lumki, Yorqand Buyuk Ipak yo'lining chorrahalaridan biri hisoblangan. Bu erda yo'l ikki tarmoqqa bo'lingan, ya'ni shimoliy va janubiy. Pomir va Badaxshon orqali oʻtgan janubiy tarmogʻi Baqtriyaga, keyin esa Yaqin Sharq va Oʻrta yer dengizi shaharlariga olib borar edi. Yoʻlning shimoliy tarmogʻi Qashqar va turli yoʻlaklardan oʻtib, Dayuan (yaʼni Fargʻona vodiysi) hududiga olib borardi. Dastlab yoʻl Oʻzgan orqali Oʻshgacha boʻlgan. Oʻshdan Oʻzbekiston shaharlari orqali oʻtgan. Shu jihatdan Buyuk ipak yoʻllari oʻtgan Fargʻona vodiysining eng yirik shahri Axsikent edi. Qadimiy Axsikent manzilgohi xarobalari Namangan shahridan 25 km janubi-gʻarbda, Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻida joylashgan. Strukturaviy jihatdan qadimiy joy uch qismga boʻlingan: qalʼa, shahriston va rabod. Saytning umumiy maydoni taxminan 350 ga. Saytning ayrim qismlari hozirgacha Sirdaryo tomonidan vayron qilingan.
Fargʻona vodiysi shaharlari haqidagi dastlabki maʼlumotlar Xitoy tarixiy yilnomalarida saqlanib qolgan. Ular haqidagi maʼlumotlarni oʻrta asr yozma manbalarida ham uchratish mumkin. Biroq, u tez-tez va batafsil emas. Shunga qaramay, Farg'ona shaharlarining tarixiy topografiyasini rekonstruksiya qilish haqida gap ketganda katta qiziqish uyg'otadi. Bu borada Ibn Havqal keltirgan ma'lumotlar qiziq. U shunday deb yozgan edi: “Fargʻona – boy shahar va aholi punktlariga ega boʻlgan ulkan viloyatni ifodalovchi mamlakat nomi. Poytaxti — Axsikent. Shahristonda qoʻrgʻon boʻlib, uning yonida rabod joylashgan. Hukmdor saroyi va zindon qal’a ichida. Garchi u yerda sobor masjidi yoʻq... Shaharning yoyilishi taxminan uch farsaxni tashkil etadi”.<sup>9</sup>
Hozirgi vaqtda Ahsikent Farg'ona vodiysining eng yaxshi o'rganilgan arxeologik yodgorligi hisoblanadi. Shunday qilib, bu qadimiy joyning deyarli barcha qismlarida qazish ishlari olib borilgan. Arxeologik tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, miloddan avvalgi III asr oxiri - II asr boshlarida. Axsikent oʻrnida mustahkam mustahkamlangan shahar paydo boʻlib, uning umumiy maydoni 40 ga. Uning tarkibiga qal'a va shahriston hududlari kirgan. Miloddan avvalgi II-I asrlarda allaqachon. uning devorlarining qalinligi 20 m ga etadi. Ushbu ma'lumotlar A.A. Anarboev, bular Xitoy tarixiy manbalarida qayd etilgan Dayuan (Farg'ona), Ershi shaharlari xarobalari, degan xulosaga keladi.<sup>10</sup> Ilk o'rta asrlarda ham shahar intensiv ravishda yashashga yaroqli holga keltirildi. O'sha davrda u "Fag'ona" nomini oldi.
Chochning (Toshkent vohasi) eng qadimiy va yirik shahar markazlaridan biri Toshkentdan 70 km janubi-sharqda va Sirdaryoning oʻng qirgʻogʻidan 8 km sharqda joylashgan Qankadir. Shahar Chochning birinchi poytaxti edi. Qanqa bir paytlar Sirdaryoga quyilib oqib o‘tadigan Ohangaron daryosining qadimiy tubining chap qirg‘og‘ida barpo etilgan. Qadimgi joyning umumiy maydoni 400 ga dan kam emas. U balandligi 40 m boʻlgan qattiq qoʻriqlanadigan qoʻrgʻon, shuningdek, mustahkam mudofaa devorlari bilan mustahkamlangan uchta shahriston va raboddan iborat. Qadimiy maskan relyefida magistral ko'chalar, bozor maydonlari, hunarmandchilik majmualari, alohida turar-joylar va karvonsaroylarni aniq kuzatish mumkin. Kanka Xarashkent, boshqacha qilib aytganda, “Farna shahri” nomi bilan ham tanilgan (oʻrta asr arab va fors manbalarida bu haqda qayd etilgan).
Qadimgi Kanka o'lkasida Y.F. rahbarligida stratigrafik va rejali grafik tadqiqotlar olib borildi. Buryakov shaharning shakllanishi va rivojlanishining asosiy bosqichlarini aniqlashga, uning tarixiy topografiyasini tushunishga imkon berdi. Qazishmalar shuni ko'rsatdiki, shahar miloddan avvalgi I ming yillik o'rtalariga oid aholi punkti o'rnida paydo bo'lgan. va eramizning XII asriga qadar intensiv yashab kelgan. Shaharning dastlabki oʻzagi oʻrta asr qalʼasi oʻrnida joylashgan boʻlib, u yerda murakkab mudofaa devorlari tizimi hamda ellinistik davrga xos boʻlgan baʼzi sopol buyumlar topilgan.<sup>11</sup> Bu kashfiyotlar, qadimgi manbalardan olingan ma'lumotlar bilan bir qatorda, olimlarga Kanka o'rnida shaharning paydo bo'lishi salavkiylar sarkardasi Demodamning saklarga qarshi yurishlari bilan bog'liq deb taxmin qilish imkonini berdi. Demodam Yaksart (Sirdaryo) daryosidan oʻtib, Salavkiylar hukmdori sharafiga Antioxiya shahriga asos solgan va u yerda Apollon uchun qurbongoh oʻrnatgan.<sup>12</sup> Shahar evolyutsiyasining keyingi bosqichi Kangju davlatining hukmronlik davri bilan bog'liq. Kanka Yuni va butun Kangjuning poytaxtiga aylanadi (miloddan avvalgi III asr - milodiy III asr). Bu bosqichda yirik shaharsozlik ishlari olib borilmoqda, shaharda monumental qirollik va diniy binolar qad rostladi. Qolaversa, hunarmandchilik ham yangicha sur'at bag'ishlamoqda, mahsulotlar assortimenti kengaymoqda, tovar-pul munosabatlari jadal rivojlanmoqda. Choch o'z tangalarini zarb qiladi, ular viloyat chegaralaridan tashqarida ham qo'llaniladi. Darhaqiqat, zarbxona aynan Kankada joylashganligiga ishonish uchun barcha asoslar bor. Kankada Xitoy va Soʻgʻd tangalari topilgan boʻlib, bu uning qoʻshni davlatlar bilan yaqin savdo va madaniy aloqalari borligidan dalolat beradi.
Shaharning yanada o'sishi uning milodiy VI asr o'rtalarida Turk xoqonligi tarkibiga kirishi bilan bog'liq. Dastlab Kanka Choch vohasining siyosiy va iqtisodiy markazi maqomini saqlab qolgan. Biroq, milodiy VIII asrda Choch aholisining G‘arbiy Turk xoqonligidan ajralib chiqishga bo‘lgan muvaffaqiyatsiz urinishlaridan so‘ng poytaxt Toshkent hududiga o‘tkazildi.<sup>13</sup>
Natijada shaharning yashashga yaroqli maydoni qisqaradi. Shunga qaramay, shahar mintaqaning yirik iqtisodiy markazi rolini o'ynashda davom etmoqda va VIII asrga kelib bu erda hayot normallashdi. Bundan tashqari, hunarmandchilikning turli sohalari bilan bog'liq bo'lgan yangi ishlab chiqarish maydonlari o'zlashtirila boshlaydi. Shahar gullab-yashnashining keyingi bosqichi XI-XII asrlarga, ya'ni Somoniylar va Qoraxoniylar hukmronligi davriga to'g'ri keladi. Bu davrda shahar Xarashkent nomi bilan mashhur edi. Arab va fors manbalariga koʻra, u Toshkent vohasining shahar markazlari ichida Binkentdan keyingi ikkinchi muhim shahar hisoblangan. Bu davrda shahar maydoni kengayib, qariyb 400 gektarni egallaydi. Agar arxeologik nuqtai nazardan qaralsa, shahar hayotining aynan shu davri yaxshi o'rganilgan. Shunday qilib, amalga oshirilgan ishlar shaharning yashashning so'nggi bosqichidagi rejalashtirish tuzilmasini biroz yoritib berdi. Jumladan, qalʼada Qoraxoniylar davriga oid saroyga oʻxshash tabiatga ega boʻlgan juda qiziqarli meʼmoriy majmua oʻrganildi, I va II shahriston hududidagi turar-joylar, ishlab chiqarish markazlari va savdo doʻkonlari oʻrganildi. Shuningdek, juda qiziqarli shahar karvonsaroyi qazildi va hokazo. Qurilishga oid yangi materiallar olindi. Topilgan arxeologik ashyolar va materiallar shahar aholisining IX-XIII asrlardagi moddiy va ma’naviy madaniyati yuksak darajada bo‘lganidan dalolat beradi. Bular ajoyib sirlangan sopol buyumlar, shishadan yasalgan buyumlar va toreutika buyumlari, turli xil yarim qimmatbaho toshlar va metallardan yasalgan bezaklar, shaxmat donalari va tangalardir. XI asr oxirida shaharni suv bilan to'yintirayotgan Ohangaron daryosi o'z o'rnini o'zgartirganligi sababli shaharda hayot susayadi. Shahar aholisi to'g'ridan-to'g'ri Sirdaryo bo'yida joylashgan Benakentga ko'chib o'tadi.
Sharq va G’arbni o’zaro bog’lagan bu beqiyos buyuk yo’lni bunyod etgan xalqlarning tirik bir xotirasi qadimiy O’zbekiston shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkent shaharlari bo’lib, ularning me’morchilik yodgorliklari Buyuk Ipak yo’lining ko’p asrlik tarixini o’zida mujassam etadi.
Jonajon ona- vatanimiz – O’zbekistonda istiqlolning hayotbaxsh shabbodasi esmoqda. Istiqlol tufayli milliy qadriyatlarimiz tiklanib, urf odatlarimiz hayotga tadbiq etilmoqda.Ollohga beadad shukurlar bo’lsinki, yashab o’tgan ulug’ allomalarimizning hayotlari, ularning asarlari chuqur o’rganilmoqda. Shunday mo’tabar olimlarimizdan mashhurlari Shayhul -islom Burhonuddin Marg’inoniydirlar. Moziydan so’ zlamoq odatimizdir, Tarixni o’ rganmoq xayrli bo’ lur. Insoniy fazilat - azaliy udum, Avlodni avlodga bog’ lagay muqum. Mashvarat yeg’ildi, savobi mo’ldur, Ustozlar ruhini etajakmiz shod. Hazrat Burhonuddun Marg’inoniydur, Sohibi Hidoya dilaga bo’lsin yor.
Islom dunyosiga mashhur va ma’lum mutafakkir olim, ulug’ olim Shahul ul-Islom Burhoniddin Marg’iloniyning asl ismi Ali Abul Hasan ibn Abdujalil al-Marg’iloniy al-Farg’oniy hazratlaridurlar. Ma’lumoylarga ko’ra BuBurhoniddin Marg’iloniy XII asrning 551 hijriy sanasida 12 rajab oyida ya’ni 1133 yilda Roshidan qishlog’ida tavallud topgan. Biz ushbu maqolani yozishga kirishishdan oldin tariximizni chuqur o’rganish, olimlar, din arboblari bilan suhbatlar o’tkazishga sayi- harakatlar qildik. Bu borada bizga Toshkent huquqshunoslik oligohi olimlari yosh, kelajagi porloq tadqiqotchilari har tomonlama ko’maklarini ayamaydilar. Zero, bu oligohda ulug’ bobo kalomimiz asrlari chuqur o’rganilib, 12 ta mavzuda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Yosh olim Abrorjon Berdiyevning ma’lumot nomasida shunday mazmun bor; Shayh Al- Lahnaviy o’zining mashhur asarlaridan birida quydagi fikrlarni bayon etgan; Al-Marg’inoniy mashhur Fiqh, muhandis mufassir ilmu fanning turli sohalari bo’yicha yirik olim va shu bilan birga shoir, adib hamda mukarram axloq sohibi edi. Oila a’zolari ham ilmu fan bilan shug’ullanib mashhur bo’lganlar. Ul mukarram zodning farzandlar Jaloliddin va Abdujalil o’z padari buzrukvorlat ishlarini davom ettirganlar. Nabiralaridan Islomiddin Ibn Abdumalik ilmidagi zo’r salohiyati bilan Sohibqiron Amir Temur iltifotiga sazovor bo’lgan. Mirzo Ulug’bekka sadoqat bilan hizmat qilib, Shayhul Islom nomiga musharraf bo’lgan. Yana bir mambada aytilishicha, mashhur tarixchi Alavuddun ota Malik Juvayniy o’zining “Taixi -jahon quyoshi” ( Jahongir Chingizxon tarixi) asarida marg’ilonlik vazir Bahouddin Marg’inoniy Farg’ona Shayhul Islomning o’g’li bo’lib, ona tomonidan Qoraxoniylarga borib taqaladi. Bahouddin Marg ’inoniy avlodlari Farg’onadan yuksak e’tiborli kishilardan bo’lganlar. Bahouddin mashhur islom fiqhralaridan bir “ Fidoya Fil – Furu” (shariat sohalariga qo’llanma) asari muallifi Shayh Xo’ja Burhoniddin Marg’inoniy avlodi bo’lsa ajab emas. Chunki Xo’ja B urhoniddin Marg’inoniy avlodlariga har bir hukumdor saroyida juda katta hurmat va e’tibor bilan qaralgan edi. Shuning uchun ham ular bilan qarindosh va hamkor bo’lishni saltanat sohiblari o’zlari uchun sharaf deb bilaganlar. Ysun Munke ham shularni nazard a tutib. Bahouddin Marg’inoniy vazirlik mansabiga tayinlangan bo’lishi ehtimoldan holi emas.
Xitoy uzoq yillar davomida xunlarning hujumidan aziyat chekib kelganlar. Buning yaqqol misoli tariqasida TSin SHi Xundi tomonidan Buyuk Xitoy devorini barpo etilishini ko`rishimiz mumkin. Asirga olingan xunlarni so`roq qilish natijasida , ular tomonidan yueji qabilalarini engilganligini eshitgan, imperator Vu Di ular bilan aloqa bog’lash va ittifoq tuzib xunlarga qarshi kurashishda foydalanmoqsi bo`ladi. Ularga elchi sifatida o`g’li CHjan TSzyanni
jo`natadi. Ketayotib yo`lda asirga tushgan elchi 10 yildan so`ng qochishga va Kushon podsholari xuzuriga etib borishga musharraf biladi. Biroq qaytishda u yana xunlarga asir tushadi va 13 yil davomida tutqunlikda kun kechiradi. Oxir oqibat u yana asirlikdan qochishga musharraf bo`ladi va otasi saroyiga borib ko`rganlarini hikoya qilib qilib beradi. Imperatorni ko`proq samoviy otlar
qiziqtirib qoladi. Farg’ona vodiysining samoviy otlari tabiiy ravishda Xitoy imperatorini o`zga jalb qiladi.
Xitoyliklarni ot sotib olish niyati amalga oshmagach imperator Vu Di katta qo`shin bilan yo`lga chiqadi. Qo`qon shahrini qamal qilib, otlarni qo`lga kiritishga muvaffaq bo`lgach, o`z davlati xududini yanada kengaytirishga xarakat qiladi.
Uning harbiy xarakatlarining samarasi o`laroq ipak yo`lining asosiy xo`jayinlaridan biriga aylandi. CHunki, buyuk ipak yo`li nafaqat ipak shu bilan bir qatorda qurol sotish orqali ham katta daromad keltirardi. Bu yo`lga e`tiborning katta bo`lganligini shundan ko`rish mumkinki, Xitoydan boshlanadigan ikki tarmoqqa ham komendantlar tayinlanib, ular doimo qo`ni mamlakatlardagi ahvol haqida imperatorni habardor qilib turishgan. Buyuk ipak yo`li orqali savdo aloqalari I-II asrlarda ya`ni imperator Vu Di va Parfiya shohi o`rtasidagi do`stona munosabatlar natijasida rivojlandi. Parfiyaliklar Xitoy ipagini katta miqdorda olishar va uni Evropaga sotish orqali katta foyda ko`rishardi. Aynan rimliklar ham
Xitoy ipagini parfiyaliklardan bilishgan. Bu voqiea ya`ni ipak bilan tanishuv rimliklarga juda qimmatga tushgan, bir so`z bilan aytganda Mark Krassning mag’lubiyatga uchrashiga olib kelgan omillardan biri bo`lgan.
Xitoylik budda monaxlarining Xindistonga va qayta Xitoyga safarlaoi III-IV asrlarda bu yo`lni “ziyoratchilar” yo`liga aylantirdi. Aynan shu davrlarda Buyuk ipak yo`li xalqaro transit savdo yo`liga aylandi.
Tarixiy ma`lumotlarga ko`ra mil.av. IV-III asrlarda savdo yo`lari bo`ylarida so`g’diylarning manzilgohlari paydo bo`la boshlaydi. Ularning manzilgoxlari asosan SHarqiy Turkiston, Ettisuv va Mo`g’iliston xududlarida joylashgan edi. Bu manzilgohlarda yirik savdo operatsiyalari amalga oshirilgan bo`lib, uning gullab yashnagan davri VI-IX asrlarga to`g’ri keladi. Bu manzilgohlar mustaqil bo`lib, mustahkam qo`rg’on va qurollangan harbiy guruhlariga ega bo`lganlar. Bu xolatni ular tomonidan zarb etilgan kumush tangalar ham tasdiqlaydi. Bundan tashqari Buyuk Ipak yo`lining ikki asosiy tarmog’i ham so`g’d erlaridan o`tganligi ularning savdo aloqalarida muhim o`rin tutishlariga imkoniyat yaratib bergan. Buyuk Ipak yo`lining tarmoqlari va undagi faol savdo tarixiy vaziyatga qarab o`zgarib turgan. Aleksandr Makedonskiy tomonidan O`rta Osiyoni bosib olinishi xalqaro savdoni o`sishiga xizmat qilgan. To`g’ri bu paytda hali Buyuk Ipak yo`li xali faoliyat ko`rsatmas edi.
Lekin g’arb bilan savdoning Salavkiylar davrida rivojlanishi keyinchalik qayta tiklanishida muhim omil bo`lib xizmat qiladi.
Savdoning rivojlanishida suv yo`li sifatida Sirdaryo va Amudaryodan ham keng foydalanilgan. Savdoning taraqqiy etishi o`z navbatida yangi va boy shaharlarning paydo bo`lishiga olib kelgan. Bunday shaharlar sirasiga Poykend, Varaxsha, Ramish kabilarni kiritib o`tish mumkin. Sug’diyona orqali karvon yo`laridagi savdo Parfiya podsholigi davrida ancha taraqqiy etadi. eronda Sosoniylar xukmronligining boshlanishi va ularning savdo yo`larine nazorat qilishga intilishlari, ya`ni, o`zlari xoxlagan karvonni mamlakatga kiritishlari yoki
kiritmaslikka intilishlari natijasida bu davlat hududini aylanib o`tuvchi yangi yangi tarmoqlarning vujudga kelishiga sabab bo`ldi.
Aksari savdogarlar butun karvon yo`lini bosib o`tishni istamaganlar shu boisdan ular yirik shaharlarda asosan, CHoch, Samarqand, Buxoroda mol ayriboshlashni amlga oshirishni ma`qul ko`rganlar. Bu xolat bilan asosan Xitoy savdogarlari shug’ullanishgan. Ular yuqorida nomlari eslatib o`tilgan shaharlarda o`z mahsulotlarini ayriboshlab o`zlari uchun kerakli bo`lgan mahsulotlarni olib yurtlariga qaytishgan. Xitoy savdogarlari O`rta Osiyoning boshqa ichki shaharlariga borishmagan. Ular uchun o`rtakashlik vazifasini erlik savdogarlar bajarishgan. Mil.av. I asrda har yo’lida bir marotaba savdogarlar uchrashuvi bo`lib o`tgan. Bundan maqsad, Parfiya hukmdorlari imkon darajasida katta daromad keladigan savdoni o`z nazoratlari ostida ushlab turishga xarakat qilishgan, ya`ni, chet ellik savdogarlarni iloji boricha mamlakat
ichkarisiga kiritmaslikka urinishgan. CHunki, savdo yo`lini nazorat ostida ushlab turish hukmdorlarga doimiy daromad manbai bo`lib xizmat qilgan.
Buyuk ipak yo`li nafaqat ijtimoiy hayotgagina emas joy nomlariga ham o`z tasirini ko`rsatgan. M: Xozirda ham Hindistonda rus tilida so`zlashuvchi savdo shahobchalari faoliyat ko`rsatadi. Moskadagi Arbat ko`chasi rabot ya`ni, sharqdan kelgan sadogarlarining manzilgohi
nomidan kelib chiqqan.