I bob. Buyuk Ipak yo`lining vujudga kelishi va uning rivojlanib borish bosqichlari

Buyuk Ipak yo`lining vujudga kelishiga hissa qo`shgan sayyohlar

Ipak yoʻlining eng mashhur sayohatchilaridan biri Marko Polo (milodiy 1254-1324) edi. Italiyaning Venetsiya shahrida badavlat savdogarlar oilasida tug'ilgan Marko 17 yoshida otasi bilan Xitoyga (o'sha paytda Katay) sayohat qilgan. Milodiy 1275 yilda Xanadudagi Xubilay Xonning saroyiga kelishdan oldin ular uch yildan ortiq sayohat qilishgan. Qaytib kelgach, Marko Polo o'zining sarguzashtlari haqida yozdi, bu esa uni va sayohat qilgan marshrutlarini mashhur qildi.
Qadim-qadimdan insoniyat tabiiy va iqtisodiy ehtiyojlarining oshib borishi turli mamlakatlar va xalqlar o rtasidagi savdo aloqalarining vujudga kclishida muhim rol o'ynavdi. Insoniyat tarixida miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda ilk davlatlarning vujudga kelishi, savdo-sotiq munosabatlaridagi takomilashuv jarayoniga sabab bo'ldi. Shu bilan birga bu aloqalar xalqlaming urf-odati, xojaligi, tarixi haqida ma'lumot beruvchi ilk yozma manbalar, afsona va rivoyatlar paydo bolishiga ma lum manoda turtki bo'ldi. Afsona va rivoyatlar, yozma yodgorliklar, shuningdek arxeologik ma'lumotlarga tayangan holad Buyuk ipak yo'lining o'tmishdoshlari bo'lgan xalqaro savdo-sotiq yo'llari haqida fikr yuritish mumkin. Bu biz uchun davlatchiligimiz tarixini o'rganishda ham muhiin ahainiyatga ega. Savdo-sotiq, iqtisodiy aloqalar va unda O'rta Osivo. jumladan O'zbekiston hududida tashkil topgan qadimiy davlatlarning tashkiloti haqida gap ketganda. shuni alohida ta'kidlash lozimki, xalqimiz miloddan avvalgi III-II ming yilliklardayoq dunyoning eng taraqqiy etgan davlatlari va xalqlari bilan iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy, savdo-sotiq aloqalari olib borganlar. Mesopolamiya. Old Osiyo, Misrdagi arxeologik qazilmalardan topilgan moddiy ashyolar buni isbotlab turibdi. Butun Yaqin va O'rta Sharqda Baqtriyaning tabiiy boyliklari qadim- qadimdan mashhur edi. Ayniqsa Baqtriya o'zining lazuriti (maftunkor la'l) bilan Sharq dunyosini o'ziga rom etgan. Lazurit qimmatbaho tosh bo'lib, u Baqtriya hududidan savdoning eng daromadli ashyosi sifatida olib ketilardi. Mesopotamia afsonalaridagi fikrlar buni isbotlaydi. Shunday afsonalardan hirida IJruk podshosi Enmerkar o'z elchilarini Mesopotamiyaning shimoliy-sharqidagi Aratta podshosi, ayni paytda bosh kohini huzuriga yuborib undan Mesopotamiyaga ko'proq lazurit yuborishni so'raydi.
Enmerkar afsonada aytilishicha Aratta podshosiga elchi yuborib Shummer xalqining muqaddas shahri hisoblangan Eridu shahrida xudolar uchun ibodatxona qurmoqchi va uni bezashda lazuritdan foydalanmoqchi edi. Biroq Aratta podshosi unga rad javobini beradi. Enmerkar Arattani jang bilan bo'yso'ndirishga harakat qiladi. Bu kurashda o'zining singlisi. urush ma'budasi Inannaga murojaat qiladi. Agar Enmerkar Arattaga yurish qilsa. g'alaba uning tomonida bo'lishi aytiladi. Lekin Aratta podshosi Enmerkarga urush boshlansa, Uruk shahri aholisi ochlik, qahatchilik, qurg'oqchilik girdobida qolishini bildiradi. Ikki hukmdor kelishadilar. Aratta podshosi Uruk shahri hokimi bo'lgan Enmerkarga turli sovg'a- salomlar yuboradi. Eredu shahrida qurilayotgan ibodatxona turli qimmatbaho buyumlar, jumladan lazurit bilan ham bezatiladi. Bundan ko'rinadiki, «Lazurit yo'li» («La'l yo'li») mil.av. III-II ming yilliklardayoq amalda bo'lgan.
Afsuski, ushbu afsona 23x23 smli sapol taxtaga yozilgan bo lib bir qismi o'chib ketgan. Aks holda Baqtriya lazuriti haqida yanada kengroq ma'lumot olish mumkin edi[1].Uming III culolasi davrida Mcsopotamiya va uning sharqdagi mamlakatlar bilan olib borilgan iqtisodiy munosabatlari natijasi sifatida lazuritga bo'lgan talab ortdi. Ayni shu davrda «Enmerkar va Aratta podshosi», «Lugalbanda va Ansu», Lugalbanda va Kurumkura» kabi afsonalar vujudga keldi. Bu afsonalarning mazmun mohiyati bir-biriga yaqin bo'lib nlarda lazurit savdosi va uni Mesopotamiyaning shimoliy - sharqidagi Zagros tog'Ian orqali olib kclinishi bayon qilinadi. Shummer afsonalaridagi A rata, hattoki tarixiy manbalarda ham uchraydi. Jumladan Ossuriya podshosi Sargon II yozuvlarida (mil.av. VIII asr) ham Aratta mamlakati haqida, lazurit savdosi haqida ma'lumotlar bor. Lingvist olimlar fikricha hind-yevropa xalqlarining tilida «art» o'zagi daryo, suv, katta suv ma'nolarini berar ekan. Sargon yozuvlarida ham Aratta Yetti tog’ xududidan oqib o'tuvchi daryo deb tasvirlanadi. Uch ming yillikda vujudga kelgan Shummer afsonalarining talaygina qismi savdo aloqalarida Aratta davlati bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarda qimmatbaho metallar, minerallar. toshlar orasida lazurit asosiy o'rinda ekanligi haqida guvohlik beradi. Afsonaviy mojarolarga sabab bo'lgan ushbu mamlakat Kaspiy dengizi va Urmiya ko' li oralig'ida bo'lib. u yerga yetib borish juda mushkul edi.
Nafaqat afsonalar balkim qo'shiq, lapar. poemalar va madhiyalarda lazurit kuylanganini guvohi bo’lamiz. Mil.av. 3-2 ming yillikda Lazurit Mesopotamiya hayotining turli jabhalarida yirik o'rin tutgan. Qudratli davlatda boy Iik va kuch- qudratning timsoli aytish mumkinligini lazurit bo'lgan. «Tilmun Savdosh haqida» nomli afsonada «Ensi va Nimxurga» nog'masi kiritilgan bo'lib, uni Tukrish mamlakatidan Mesopotamiyaga lazurit olib borilishi mohirona qo'shiq tarzida kuylanadi[3]. Tukrisli mamlakati haqida gap kelganda shuni alohida la'kidlash kerakki Shummer afsona va rivoyatlarida bu davlat ko'p eslanadi. Yaxmad podshosi Sargon I (mil.av. 2316-2261) va Xammurapining qonunlarida Tukrisli mamlakati Mesopotamiyaning markazidan so’nggi (640 km) uzoqlikda ekan. Shamshi Adad I yozuvlarida Tukrisli mamlakatidagi soliq tizimi haqida yozib qoldirilgan.⁶
Taniqli arxeolog V.I.Sariamidi ma'lumoticha lazurit yo'li Daqtriyadan boshlanib shimoliy Kron orqali Zagros tog'lariga burib lulashgan. Shu yerdan Mesopotamiya va Old Osiyogacha yetib borgan. Tukrisli mamlakati esa, shu yo'lning markazida, G'arbiy Eron-hozirgi Kermonshoh atroflarda bo'lishi taxmin qilinadi. Lazurit orqali Baqtriya va Old Osiyo savdo aloqalari haqida antik zamon tarixchilari ham maTumot beradilar. Jumladan, Bron ahmoniylari saltanatida saroy tabibi bo'lib ishlagan yunon olimi Ktesiy lazurit savdosi haqida qiziqarli ma'lumot yozib qoldiradi. lining ma'lumoticha aftidan Ossuriya podshohlari o'zlarining xufiyalarini Baqtriyaga yuborib, turgan. «Podshohim meni lazurit qidirib tog'li joylarga borganimni janobi oliylari bilmaydilar, men lazurit olib ketayotganimdan xabar topgan xalq menga qarshi g'alayon ko'tardi. Agar hazratlari lozim topsalar bu tomonlarga qo'shin tortsinlar va lazuritni olib ketsinlar. Faqat men mahalliy xalqqa yaqinlashmayman non va suv xam ichmayman, bir dasturxon atrofida o’tirmayman ham. Ushbu fikrlardan shu narsa ma lum boTadiki, mahalliy aholi lazuritni doimiy ravishda o'z boyligi deb hisoblagan. Uni talon-taroj qilganlarga qarshi kurashgan. Haqiqatdan ham Ktesiy bu voqeani katta qo'shin bilan Baqtriyaga hujum bilan bog'laydi. Baqtriya podshosi Oksiart esa unga qattiq qarshilik ko'rsatadi. l aqatgina slinhning xotini Semiramida katta qo'shin bilan yordamga yetib kelgandan so ng baqtriyaliklar mag' lub bo'ladilar va ikki o'rtada sulh tuziladi. Biroq bu urushlar tarixiy haqiqatmi yoki afsonami? - degan masalada ham mulohazalar bor.Ossuriya podshosi Sargon I (mil.av. VIII asr) yozuvlarida orkachli tuyalarda lazurit tashilganligi haqida bitiklar bo'lsa ham qadimshunos olim Dyakonov fikricha Ossuriyadan Baqtriyaga qadar qo'shin tortib kelishi o'sha davr uchun nihoyatda murakkab ish edi. Bu fikrni boshqa tarixchilar ham ma'qullab Ktesiy tarixiy voqealarni soxtalashtirgan deb ma’lumot beradilar. Akademik B. Badirov ham Ossuriya va Baqtriya harbiy to'qnashuvlariga ishonchsizlik bilan qaraydi. Lekin Baqtriyada mustahkam shaharlarga borligi, uning Mesopotamiya, Old Osiyo, Hindiston, Misr bilap qizg'in lazurit savdosi olib borganligini yozadi.
Moddiy topilmalarga asoslanib, aytish mumkinki xalqaro savdo-sotiq yo'llari mil.av. III-II minginchi yillardayoq vujudga kelgan Mesopotamiya-Old Osiyo- Hindiston iqtisodiy aloqalari shahar davlatlar o'rtasida rivojlanib. Baqtriya ham chetda turmagan.Badaxshon lazuriti dunyoning rivojlangan hududlariga olib ketilib muntazam karvon savdo yo'lini vujudga kelishini ta'minlagan. ⁷
Lazurit yo'li mamlakatlararo to'ng'ich savdo-sotiq yo'li sifatida keyingi davrlarda ham muhim tarmoq bo'lib qolaveradi. Xitoyiiklar Badaxshon la'li bilan nefritdan toju-taxt yasashgan. Ossuriya hukmdori Tiglatpalasar III (mil.av. 745-727) o'z hududidan o'tgan yo'l orqali 9 tonna lojuvardni soliq sifatida qoldirgan.Buyuk ipak yo'lining o'tmishdoshi hisoblangan ikkinchi yo’l Eron ahmoniylar sulolasining (mil.av. VI-IV asrlar) «Sharq yo'li» deh atalgan. Bu yo'l dunyoda hirinchi saltanat bo'lgan ahmoniy hukmdorlarining poytaxti Suza (Persepol) ga borib tutashgan. Ahmoniylar yo'li Kichik Osiyo shaharlarini O'rta Osiyo dengizi bo'yidagi Et'es, Sardi shaharlarini Fors viloyati bilan bog'lardi. Uning bir tarmog'i Eron va Baqtriya orqali So'g'diyona, Toshkent vohasi va Qozog'iston hududidan o'tgan va Oltoygacha yetib borgan. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda ahmoniylar saltanati hududidagi 20 dan ortiq satrapliklar (xshatriya- viloyat) orasida ko p tarmoqli savdo-sotiq yo'llari bo'lgan. Salkam 2400 kmli masofaga cho'zilgan yo'llar bo'yida yom(pochta)lar tashkil etilgan. Ushbu savdo yo'llari orqali ahmoniylar poytaxtiga soliqlar yetkazib turilgan. log li Oltoydagi ko'chmanchilarning zodagonlari qo'rg'onlaridan mil. av. V-IV asrlarga doir Paziriq qo'rg'onidan kigiz. giiam. jun, ga/lamalar, oltin, jez va kumush buyumlar topildi. Ular O'rta Osiyo va Eron hududlarida tikilgan bo'lib, bu narsalar qalin muz bilan qoplangani uchun yaxshi saqlangan. «Shoh yo'li» keyinchalik buyuk ipak yo'lining muhim tarmoqlaridan biriga aylanib qolgan.Tarixda «Kelgindi yunonlar yo'li» ham mavjud bo'lib. bu yo'l mil.av. IV asrdayoq hozirgi Skandinaviya hamda Sharqiy Yevropa hududlarini bog'lagan.Yoki Afrika qit'asida Saliroi Kabimi kesib o'tgan «Tuz yo'li» bo'lganligi ham qayd qilinadi.
Eramizning birinchi asrlarida Kichik Osiyodan bu yerga xristianlik dini kelib yetgan. Arab xalifaligining qattiqqo’l harbiy navkarlari VII asrda islom ta’limotini olib kelganlar. Savdogarlar va targ’ibotchilarning o’tkazgan yo’llari bo’ylab mo’g’ula sahrolaridan Yevropa tekisliklarigacha Chingisxon sahroyi bosqinchilari quyundek o’tgan. Buyuk Ipak yo’lining qoq yuragi bo’lgan Samarqand shahridan o’rta asrlardagi Sharqning buyuk sarkardasi Temur o’z yurishlarini boshlab, zafar quchar edi.
Bundan tashqari, karvon yo’llaridan asrlar bo’yi allomal ar, tadqiqotchilar ham sayohat qilar edi. Xitoy ruhoniysi Syuan Tszyan va venetsiyalik savdogar Marko Polo, arab sayohatchisi – savdogar Ahmad ibn Fadlan va bavariyalik sarkor Shiltberger, vengriyalik tadqiqotchi Arminiy Vamberi hamda shvetsiyalik geograf Sven Xedin, rus olimi Aleksey Fedchenko va frantsiyalik jurnalist ayoli Ella Mayyar, amerikalik geolog olim Rafael Pampelli va frantsiyalik sayohatchi Jozef Martenlarning yo’lda qayd etgan yozuvlari va ilmiy asarlaridan biz Buyuk Ipak yo’li bo’ylab yotgan mamlakatlardayashagan xalqlarning tarixini, ularning urf -odatlari va an’analarini bilib oldik.