I bob. Buyuk Ipak yo`lining vujudga kelishi va uning rivojlanib borish bosqichlari

2.2 O`zbekiston turizmini rivojlantirishda Buyuk Ipak yo`lining ahamiyati
Samarqand va Buxoro viloyatlari misolida
Samarqanddan Buyuk Ipak yo'llari yo'nalishi boshqa poytaxt Movaronahrga, ya'ni Buxoro shahriga olib borgan. Bu ikki shahar orasidagi yoʻnalish esa oʻrta asrlarda “Shohrux” yoki “Qirol yoʻli” deb atalgan. Oʻrta asr mualliflari Samarqand va Buxoro oʻrtasidagi masofa 37 farsaxni tashkil etgani uchun karvonlar uni 6-7 kun ichida bosib oʻtishini taʼkidlaganlar. Yo‘l Samarqand vohasining aholi zich joylashgan hududidan o‘tgan. Samarqanddan soʻng karvonlar Rabidjon (Rabinjon) shahriga, soʻngra Dabusiyaga borib, toʻgʻridan-toʻgʻri dasht yaqinida joylashgan Karmana va Raboti Malikka yaqinlashdi. Raboti Malikdan yoʻl dashtdan oʻtib, Tavavmsark va Vobkent shaharlaridan oʻtib, Buxoroga olib borardi. Buxoroda bir shox shimolga, Varaxsha orqali Xorazm vohalariga, ikkinchisi gʻarbga, Poykendga, yana Marvga borgan. Karvonlar Buxorodan Poykendgacha bo‘lgan masofani bir kunda bosib o‘tdi.
Buxorodan 55 km janubi-gʻarbda choʻl hududlari bilan chegaradosh Poykend orqali Buxoroni Marv bilan birlashtirgan eng yirik va eng qisqa savdo yoʻli oʻtgan (rasm). taxminan 20 farsax). Poykend xarobalari rejalashtirish tuzilishi jihatidan Sharqdan Gʻarbga choʻzilgan toʻrtburchakni ifodalaydi. Qadimgi joyning umumiy maydoni 18 ga. Poykend tuzilish jihatdan qoʻrgʻon va ikkita shahristondan iborat. Shahar atrofida, uning shimoliy tomonini hisobga olmaganda, ko'plab rabodlar - karvonsaroylar xarobalari bor. Umumiy maydoni 1 ga boʻlgan qalʼa shaharning shimoliy-sharqiy qismida joylashgan. Bir vaqtlar u mustahkam mustahkamlangan devorlar bilan o'ralgan bo'lib, uning yon tomonida minoralar va chuqur xandaq bor edi. Qal'aning xarobalari taxminan 20 m balandlikda saqlanib qolgan. Shahrning Shahristonida to'rtburchaklar kovaklari bo'lgan sakkizta to'rtburchak shakldagi minoralar bilan mustahkam mudofaa devorlari mavjud.
Oʻrta asr manbalarida Poykend va uning atrofiga oid koʻplab maʼlumotlar saqlanib qolgan. Ayniqsa, At-Tabariy, Al-Maqdisiy va Narshaxiylarning maʼlumotlari eʼtiborga molik. Jumladan, Narshaxiy Poykand yaqinida katta koʻl boʻlganligini, unga Soʻgʻd daryosi (Zarafshon daryosi) oqib oʻtayotganini taʼkidlaydi.¹⁴ Shuningdek, u Poykandning barcha aholisi savdogar bo'lganligini ma'lum qiladi. Ular Xitoy bilan savdo qilgan, dengiz savdosi bilan shug'ullangan va shuning uchun juda boy edi. Narshaxiy shaharga berilgan “Shahristoni roin” (“Bronza Shahriston”) epiteti haqida ham eslatib o'tadi. At-Tabariy, Al-Xordarbek va Al-Fakih shaharning yana bir epiteti - "Madina al-tudjor" ("Savdogarlar shahri")ni eslatib o'tadilar. Manbalarda shahar tarixi va tarixiy topografiyasiga oid qimmatli ma'lumotlar saqlanib qolgan. Al-Maqdisiyning “Boykent Jayhun (Amudaryo) yaqinida sahro bilan chegaradosh; uning bir kirish eshigi bilan qal’asi bor, uning ichida gavjum bozor va masjid bor, mehrobida qimmatbaho toshlar bor; etagida shahar atrofi (robod) bor, ularda bozor bor”.¹⁵ Shuningdek, Poykendda ishlab chiqarilgan, sotish uchun mo‘ljallangan mahsulotlar ro‘yxatini ham taqdim etadi. Bular har xil turdagi yumshoq matolar, namozxonlar, mis chiroqlar, ot o'qlari, qo'y terisi, moy va boshqalar edi.
Oʻrta asr mualliflari bergan maʼlumotlarga koʻra, Poykend Movaronnahrning eng boy shaharlaridan biri boʻlgan. E’tiborlisi, manbalarda keltirilgan ma’lumotlar qadimiy Poykend manzilgohida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘z tasdig‘ini topdi. Darhaqiqat, bu O'zbekistonning sanoqli yodgorliklaridan biri bo'lib, u yerda bir necha o'n yillar davomida doimiy izlanishlar olib borilmoqda. To‘g‘risi, bu arxeologik ishlar mustaqillik yillarida yangi sur’at kasb etib, yangi bosqichga ko‘tarildi. Shunday qilib, shaharning istehkom tizimlari o'rganildi, jamoat va turar-joy binolari, hunarmandchilik va ishlab chiqarish binolari, karvonsaroylar va boshqa ko'plab ob'ektlar qazildi. Bularning barchasi Poykend va uning atrofini shaharsozlik rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatadi. Topilgan arxeologik ashyolar shaharning turli davrlarida, ayniqsa, oxirgi bosqichida mavjud boʻlgan turmush va odatlarni qayta qurish imkonini berdi.
Natijalar shuni ko'rsatadiki, qadimgi joy o'rnida birinchi aholi punkti miloddan avvalgi IV-III asrlarda paydo bo'lgan. Miloddan avvalgi III-II asrlarda allaqachon. manzilgoh oʻrnida kichik, nisbatan mustahkam mustahkamlangan qoʻrgʻon paydo boʻladi.¹⁶ Ko'rinib turibdiki, bu yerda qo'rg'onning qurilishi karvon yo'llari yaqinligi bilan bog'liq; strategik ahamiyatga ega bo'lgan uchastka ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida, ya'ni Amudaryo orqali o'tish, u orqali tovarlar g'arbdan sharqqa va aksincha. Daryo o‘tish joyi yaqinidagi shahar karvonlar yo‘lga chiqishdan oldin dam olish maskani bo‘lgan. Aynan mana shu qulay joylashuvi shaharning iqtisodiy qudrati manbalaridan biriga aylandi. Milodiy IV-V asrlarda shaharning birinchi shahristoni vujudga keladi. V-VII asrlarda ikkinchi shahriston paydo boʻlgan yangi hududlarni oʻz ichiga oladi.¹⁷ Aytish joizki, qazish ishlari davomida sopol buyumlar, terakotadan yasalgan haykalchalar, temirdan yasalgan buyumlar va boshqalar bilan bir qatorda Tan sulolasining Xitoy bronza tangalari topilgan.
Shaharning eng jadal o'sish davri erta o'rta asrlarga to'g'ri keladi. Ko'rinib turibdiki, bu karvon yo'llaridagi munosabatlarning faollashishi va bu jarayonda shaharning rolining kuchayishi bilan bog'liq.