I. Bob. Diqqat muammosining psixologik nazariy asoslari

Diqqat bilan charchash.Shikastlanishdan keyingi stress buzilishi, og'ir ruhiy tushkunlik, miya shishi va yuqumli kasalliklar yoki neyrodejenerativ kasalliklar, ayniqsa demanslar ko'pincha diqqat funktsiyalarining etishmasligini keltirib chiqaradi. Diqqat bilan charchash qobiliyatiga ega odamlar ular umuman charchashni his qilishadi va xotirada muammolar mavjud.
Befarq e'tiborsizlik.Biz diqqat apatiyasining namoyon bo'lishini juda xilma-xil sharoitlarda topamiz: kuchli charchoq va uxlash sharoitida, to'yib ovqatlanmaslik, ba'zi psixoaktiv moddalarni suiiste'mol qilish, diffuz neyrodejenerativ kasalliklarda yoki astenik-apatik holatlarda. Ba'zi hollarda bu shunchaki mavzu shaxsiga tegishli
Ajablanish.Diqqat psixopatologiyasi sohasida «chalkashlik» atamasi ushbu funktsiyani sifat jihatidan o'zgartirish turini belgilaydi, bu sezilgan stimullarga ma'no bera olmaslik, shuningdek, o'zlarining xatti-harakatlari. Garchi bu juda shubhali tushuncha bo'lsa-da, uni alacakaranlık holatlari kabi hodisalarga nisbatan qo'llash mumkin.
E'tiborsizlik sindromi.Chap fazoviy gemineglekt sindromi (yoki shunchaki «beparvolik sindromi») – bu miyaning o'ng yarim sharidagi fokal lezyonlar natijasida paydo bo'ladigan juda aniq miya buzilishi. Eng vakili alomatlarga fazoviy beparvolik kiradi, tananing yoki ko'rish maydonining yarmiga e'tibor bermaslik va akineziya.
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. Parishonxotirlik diqqatni uzoq vaqt davomida biron ishga layoqatsizlikda diqqatning osongina va tez- tez bo’linib turishida namoyon bo’lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko’rinishi ko’pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlikning sabablaridan biri hisoblanadi.Parishonxotirlikning sabablari har xildir. Parishonxotirlik shaxsning barqaror xislati sifatida ixtiyoriy diqqatning sustligi ko’rsatkichi hisoblanadi va noto’g’ri tarbiya natijasi(bolaning erkalatib yuborilishi, jazolanmasdan qolishi, taassurotlarning har xilligiga odatlanish va boshqalar) bo’lishi mumkin. Bu xildagi parishonxotirlikka qarshi avvalo shaxsda irodaviy sifatlarni shakllantirish yo’li bilan kurash olib borish kerak.
Parishonxotirlikni bola salomatligining yaxshi emasligi, nerv tizimining umuman buzilganligi bilan izohlash mumkin. Parishonxotirlik haddan tashqari hissiy hayajonlanish, yoxud charchash oqibati sifatida qisqa muddatli bo’lishi ham mumkin. So’nggi holatda u ko’pincha o’qish kuni va qaftasining oxirida namoyon bo’ladi. Pedagogik ish tajribasida diqqatni tarbiyalash maqsadida parishonxotirlikning barcha sabablari va xususiyatlari inobatga olinishi shart. Qachonki, kishi ishga berilib ketib o‘z xayollari, kechinmalari bilan bo’lib, mashg’ul bo’lgan ishidan boshqa hech narsani ko’rmayotgan va eshitmayotgan hollarda ham «parishonxotirlik» haqida so‘z yuritiladi. U masalan tevarak-atrofdagilarga e'tibor bermaydi, o‘ziga qaratilgan savollarga parvo qilmaydi. Bunday «parishonxotirlik» diqqatning yorqin ifodalagan holdagi tanlanganligidan, uning behad jamlanganligi va jadalligidan hosil bo’ladi.
Diqqatni eng ko’p darajada jamlanganligi yuqorida qayd qilib o’tilganidek, faoliyatda muvaffaqiyat qozonishning muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Lekin diqqatning faqat bir ob'ektga qaratilganligi uning taqsimlanishi va ko’chirilishida qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin. Bu xildagi parishonxotirlik kundalik hayotda amaliy faoliyatda kishining tevarak-atrofdagi olam bilan munosabatini mushkullashtirib qo’yadi va shuning uchun ham unga diqqatning nuqsoni sifatida qaraladi.
Diqqatning parishonxotirlikdan tashqari boshqa xildagi buzilishlari ham borligi e'tirof etiladi. Diqqatning haddan tashqari harakatchanligi bir ob'ektdan va faoliyat turidan boshqalariga doimiy ravishda o’tib turishi, yoki aksincha harakatsizligi, diqqatning sust harakat qilishi, uning tor doiradagi tasavvurlar va fikrlarga patologik tarzda qayd etilishi shular jumlasiga kiradi. Diqqatning bu xildagi buzilishlari miyaning ba'zi bir organik kasalliklari eng avvalo uning peshona qismidagi kasalliklari yuz bergan paytlarda kuzatiladi. Diqqatning fazilatlari bilan bir qatorda uning buzilishi va nuqsonlari bo’lishi mumkinligini psixologik jihatdan asoslangan tarzda hisobga olish diqqatni o‘zida aks ettiradigan bilish jarayonlarini tadqiq etishning zarur shartidir.
E'tiborning etishmasligi turli sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin. Avvalo, e'tiborsizlik, charchoq, sakrash va diqqat inertsiyasini qo'zg'atadigan fiziologik, patologik bo'lmagan turdagi omillarni ajratib ko'rsatish kerak:
●Jismoniy va ruhiy charchoq fonida.
●Surunkali uyqusizlik, uyqusizlik bilan.
Xuddi shu monoton harakatlarni bajarish yoki bir xil ob'ektga e'tibor berishni talab qiladigan kasbda. Ko'pincha tovushning buzilishi va e'tiborning zaiflashishi konveyer orqasida, g'ildirak orqasida ish olib boradi.
Ba'zida ma'lum kasb egalari o'z ishlari davomida o'zlarining ilmiy izlanishlari mavzusiga e'tibor berish odatini rivojlantiradilar, bu atrofdagi hamma narsaga e'tibor bermaslikni o'z ichiga oladi, bu diqqat inertsiyasi (o'zgaruvchanlik buzilishi) deb ataladi. Shu bilan birga, xotira zarar ko'rmaydi, aksincha, yaxshilanadi, shunchaki ilmiy sohada yoki boshqa sohada ishlaydigan odamlar kerak bo'lmagan hamma narsani tashlab, e'tiborini eng muhim narsaga qaratishga harakat qilishadi.