I. Bob Katta guruhlar psixologiyasi

1.1. Katta guruhlar psixologiyasiga xos umumiy xususiyatlar.
Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni avvalo ko‘pchilikni tashkil etib ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional begilar ularning shu gurhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko‘p sonli bo‘lganligi va ular xulq-atvorini bslgilovchi mexanizmlarning o‘ziga xosligi tufayli bo‘lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko‘pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko‘radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o‘tilganidek ko‘pchilikni qamrab olishda qiyinchiliklar bo‘lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o‘rganilishi kerak, deylik Avvalo o‘sha ishchilarning soni ko‘p, qolaversa, ishchilarning o‘zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi oldiga juda jiddiy muammolarni ko‘yadi. Shuning uchun xam har bir katta guruhga taalluqli bo‘lgan asosiy, etakchi sifatni topish va shu asosda uning psixo­logiyasini o‘rganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy metodologik yo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo‘lgani uchun ham har qanday guruhni o‘rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo‘lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo‘lsin, uning xayot tarzi, unga xos bo‘lgan odatlar, udumlar, an’analar o‘rganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma’noda, hayot tarzini o‘r­ganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo‘lgan kishilar o‘rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o‘zaro munosabatlarda ustun bo‘lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, extiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo‘lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90-yillar Yoshlariga xos bo‘lgan tipik sifatlar ana shu Yoshlar o‘rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so‘zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va hokazolar tufayli shaklla­nadi. Shuning uchun ham 20 Yoshli kishining psixologiyasini to‘liq ravishda o‘rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o‘ziga xosligi, shaxsi, harakteri va boshqa individual psixologik xususiyatlaridan tashqari, yana unga o‘xshash Yoshlarda ustun bo‘lgan psixologik xislatlarning qanchalik namoyon bo‘lishini, u mansub bo‘lgan va asosan vaqgini o‘tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o‘rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga aloqador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millat, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir. Yuqorida aytib o'tganimizdek, ijtimoiy guruhlar soniga ko'ra kichik va katta guruhlarga bo'linadi. Kichik guruhlar - bir necha kishidan iborat guruhlar (10 tagacha), ular bir -biri bilan yaxshi tanish va muntazam muloqotda bo'lishadi, masalan, maktab sinfi, ishchilar jamoasi va boshqalar.
Katta guruhlar - bu barcha a'zolar o'rtasidagi shaxsiy aloqalar imkonsiz bo'lgan guruhlar, bu holda munosabatlar faqat rasmiy, masalan, maktab o'quvchilari, zavod ishchilari va boshqalar. Hech qanday yaqin shaxsiy aloqalar yo'q va aloqa rasmiy qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi.
Agar jamiyatning tarixiy rivojlanishini hisobga oladigan bo'lsak, shuni ta'kidlash mumkinki, an'anaviy jamiyatda kichik guruhlar (oila, klanlar) etakchi, zamonaviy jamiyatda esa katta (sinflar, professional guruhlar).
G. Simmel "guruhning kattaligi uning vakillarining individuallik darajasi bilan chambarchas bog'liq. Guruhning kattaligi uning a'zolari erkinligi darajasiga to'g'ridan -to'g'ri proportsionaldir, deb hisoblagan: guruh qanchalik kichik bo'lsa, Tashqi muhitning dushmanlik ta'siridan o'z yaxlitligini himoya qilish uchun o'z a'zolarini qanchalik yaqin tutishi kerak. "Simmel G. Soziologie: Untersuchundeniiber Formen der Vorgosellschaftung. 3. Aufl.Myunxen; Leypsig, 1923, P. 534 Guruh o'sishi bilan erkinlik darajasi oshadi, aql, ong qobiliyati tug'iladi.
Katta ijtimoiy guruhlar - barqaror qadriyatlarga, xulq -atvor me'yorlariga va ijtimoiy tartibga solish mexanizmlariga ega bo'lgan (partiyalar, etnik guruhlar, ishlab chiqarish va ishlab chiqarish va jamoat tashkilotlari) miqdoriy cheklanmagan ijtimoiy jamoalar. Umumiy va ijtimoiy psixologiya. Universitetlar uchun darslik. -M.: NORMA-INFRA-M nashriyot guruhi, 1999, P. 227
Katta ijtimoiy guruhlarning turli mezonlarga ko'ra tasnifi: Psixologiya olami. Katta guruh psixologiyasi.
1. guruhlararo va guruh ichidagi ijtimoiy aloqalarning tabiati bo'yicha:
ob'ektiv - odamlarni bu odamlarning ongi va irodasidan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan ob'ektiv aloqalar jamiyati birlashtiradi;
sub'ektiv psixologik - guruhlar odamlarning ongli ravishda birlashishi natijasida paydo bo'ladi;
2. mavjud bo'lgan vaqtga ko'ra:
uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan - sinflar, millatlar;qisqa muddatli mitinglar, yig'ilishlar, olomon;
3. tashkilot xarakteriga ko'ra:
uyushgan - partiyalar, kasaba uyushmalari;uyushmagan - olomon;
4. paydo bo'lish tabiati bo'yicha:
ongli ravishda tashkil etilgan - partiyalar, uyushmalar; o'z -o'zidan paydo bo'ldi - olomon;
5. guruh a'zolari bilan aloqa orqali:
shartli - ma'lum bir xususiyatga ko'ra yaratilgan (jinsi, yoshi, kasbi), odamlar bir -biri bilan bevosita aloqada emas;
haqiqiy guruhlar - odamlar bir -biri bilan yaqin aloqada bo'lgan haqiqiy uchrashuvlar (uchrashuvlar, uchrashuvlar);
6. ochiqlik bilan:
ochiq;
yopiq - a'zolik ichki sozlamalar bilan belgilanadi.
Katta ijtimoiy guruhlarni turlarga bo'lish mumkin: Ijtimoiy guruhlar tushunchasi va turlari.
1. Jamiyat nazariy va empirik tadqiqotlarning asosiy ob'ekti bo'lgan eng yirik ijtimoiy guruhdir.
2. Hududiy guruhlar yashash joyining yaqinligi asosida rivojlangan rishtalar asosida tuziladi.
3. Maqsadli guruhlar muayyan faoliyat bilan bog'liq funktsiyalarni bajarish uchun tuziladi.
4. Ziyolilar - bu malakali aqliy mehnat bilan professional shug'ullanadigan, maxsus ta'limni talab qiladigan ijtimoiy guruh, ziyolilar ajralib turadi: tibbiy, ishlab chiqarish, ilmiy, pedagogik, harbiy, madaniy va badiiy va boshqalar. ziyolilarning talqini, shu jumladan barcha intellektual mehnat, shu jumladan xodimlar - kotiblar, bank nazoratchilari va boshqalar.
5. Aqliy va jismoniy mehnat odamlari mazmuni, ish sharoitlari, ta'lim darajasi, malakasi, madaniy va kundalik ehtiyojlari bilan bir -biridan keskin farq qiladigan alohida guruhlar sifatida qaraladi.
6. Shahar aholisi va qishloq aholisi yashash joylari bilan farq qiladigan odamlarning asosiy turar joylari hisoblanadi. Farqlar aholining miqyosi, kontsentratsiyasi, ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi, madaniy va maishiy maqsadlar, transport, aloqa ob'ektlari bilan to'yinganligida namoyon bo'ladi.
Katta guruhlarning xilma -xilligi orasida tarixiy jarayon sub'ekti bo'lgan ikkitasi bor - etnik guruhlar va sinflar.
Etnik guruh yoki etnos-bu ma'lum bir hududda tarixan shakllangan, madaniyat, til, ruhiy tuzilish, xulq-atvor xususiyatlariga, uning birligi va boshqa shunga o'xshash shakllanishlardan farq qiladigan barqaror xususiyatlarga ega bo'lgan barqaror ijtimoiy jamoa. Rivojlanishning eng yuqori bosqichida ko'plab etnik guruhlar barqaror ijtimoiy -iqtisodiy yaxlitlikni - millatni tashkil qiladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida ijtimoiy sinflar ajralib turadi. Ularning mavjudligi mehnat taqsimoti, ijtimoiy funktsiyalarning differentsiatsiyasi, tashkiliy va ijrochilik faoliyatining yakkalanishi bilan bog'liq.
Auditoriya - bu umumiy epizodik qiziqishlarga ega bo'lgan, umumiy e'tiborli ob'ektlar (uchrashuv ishtirokchilari, ma'ruza tinglovchilari) yordamida emotsional ongli tartibga solinadigan katta odamlar guruhi.
Massa - bu amorf shakllanishni tashkil etuvchi, to'g'ridan -to'g'ri aloqaga ega bo'lmagan, lekin umumiy barqaror manfaatlar (katta va kichik omillar, barqaror va vaziyatli va boshqalar) bilan birlashtirilgan ko'p sonli odamlarning yig'indisi.
Jamiyatning tarixiy taraqqiyoti va guruhlarning o'ziga xos rivojlanishida individual ijtimoiy jamoalar bir necha aniq bosqichlardan o'tadi.
Birinchisi - past darajali - tipologik. Bu guruh a'zolari qandaydir tarzda bir -biriga ob'ektiv o'xshashligi bilan tavsiflanadi. Bu belgilar ularning individual xatti -harakatlarini tartibga solishda katta ahamiyatga ega bo'lishi mumkin, lekin ular psixologik hamjamiyatni yaratish uchun asos bo'la olmaydi. Bu asosda birlashgan odamlar individual shaxslarning umumiyligini ifodalaydi, lekin ular birlikni tashkil qilmaydi.
Rivojlanishning ikkinchi darajasi, uning a'zolari bu guruhga mansubligini bilishi, o'zlarini uning a'zolari bilan tanishtirishidir. Bu identifikatsiya darajasi.
Uchinchi daraja, guruh a'zolari jamoaviy maqsadlar yo'lida birgalikda harakat qilishga tayyorligini nazarda tutadi. Ular jamiyat manfaatlarini bilishadi. Birdamlik darajasi yoki integratsiya darajasi.
Guruhlarning ijtimoiy-psixologik hamjamiyatining rivojlanish darajasi ularning ijtimoiy-tarixiy jarayondagi haqiqiy rolini aniqlaydi, ijtimoiy-tarixiy hodisalarning psixologik komponentini ifodalaydi.
Katta ijtimoiy guruhlar tuzilishida ikkita kichik turni ajratish mumkin: Psixologiya olami. Katta guruh psixologiyasi.
Birinchisi - etnik guruhlar, sinflar, professional guruhlar. Ular mavjud bo'lish davomiyligi, paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan ajralib turadi.
Ikkinchisi - tomoshabinlar, olomon, tomoshabinlar. Ular qisqa umr ko'rishgan va tasodifan paydo bo'lishgan, bir muncha vaqt ular umumiy hissiy makonga kiritilgan.
Birinchi va ikkinchi kichik tiplarning katta guruhlari orasidagi tub farq guruh ichidagi jarayonlarni tartibga soluvchi mexanizmlarda.
Uyushgan katta guruhlar o'ziga xos ijtimoiy mexanizmlar bilan boshqariladi: urf-odatlar, urf-odatlar, axloq. Bunday guruhlarning vakili uchun xarakterli turmush tarzini, xarakterining o'ziga xos xususiyatlarini, o'zini o'zi anglashni ajratish va tasvirlash mumkin.
Uyushmagan katta guruhlarni emotsional xarakterdagi ijtimoiy-psixologik mexanizmlar boshqaradi: taqlid, taklif, infektsiya. Ular ma'lum bir vaqtda his -tuyg'ular va kayfiyatlarning umumiyligi bilan ajralib turadi, ammo bu bunday ijtimoiy shakllanish ishtirokchilarining chuqurroq psixologik jamoasini ko'rsatmaydi.
Barcha aniqlangan katta ijtimoiy guruhlar bu guruhlarni kichik guruhlardan ajratib turadigan umumiy xususiyatlar bilan ajralib turadi.
1. Katta guruhlarda ijtimoiy xulq -atvorni tartibga soluvchilar bor - bular odatlar, urf -odatlar, urf -odatlar. Ular guruhning turmush tarzini tasvirlab berishadi. Muayyan turmush tarzi doirasida guruhning qiziqishlari, qadriyatlari va ehtiyojlari alohida ahamiyat kasb etadi.
2. Psixologik tavsiflashda ma'lum bir tilning mavjudligi muhim rol o'ynaydi.Etnik guruhlar uchun bu umumiy xususiyat, boshqa guruhlar uchun "til" ma'lum jargon vazifasini bajaradi.
Katta guruhlarga xos bo'lgan umumiy xususiyatlarni absolyutlashtirish mumkin emas. Bu guruhlarning har bir turining o'ziga xos xususiyati bor: siz sinf, millat, kasb, yoshlarni bir qatorga qo'yolmaysiz.
Tarixiy jarayonda har bir turdagi katta guruhlarning ahamiyati boshqacha. Shuning uchun, katta guruhlarning barcha xususiyatlari o'ziga xos tarkib bilan to'ldirilishi kerak.
Biz katta ijtimoiy guruhni ko'rib chiqdik, uning xususiyatlarini berdik, tuzilishini ta'rifladik, endi bu guruhlarda o'zini o'zi boshqarishning psixologik mexanizmlari bilan tanishamiz.
Katta ijtimoiy guruhlar odamlarning mavjud bo'lishining ob'ektiv shartlarini bilishi asosida shakllanadi, ularning asosiy manfaatlarini oziqlantiradi va ro'yobga chiqaradi.
ular haqli ravishda ijtimoiy rivojlanishning asosiy sub'ektlari hisoblanadi.