I bob MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNING ESTETIK DIDI RIVOJLANISHIDAGI O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarning estetik didining shakllanishi.
Shaxsning estetik xususiyatlari tug`ma emas, ammo ular ijtimoiy muhit va faol pedagogik rahbarlik sharoitida ilk yoshdan boshlab rivojlanib boradi. Estetik rivojlanish jarayonida bolalarni estetik idrok, tasavvur, tushunchalar, mulohazalar, qiziqishlar, his-tuyg`ular, badiiy va ijodiy qobiliyatlarni tarkib toptirish amalga oshiriladi.
Bolalarning estetik rivojlanishi ularning kundalik jo`shqin hayoti bilan chambarchas bog`liqdir. Ilk yoshdagi bolalarni nazarda tutganda, hali ularning estetik tarbiyasi to`g`risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to`g`risida o`ylash kerak. Bola yaltiroq bo`yoqdan xursand bo`ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolada hissiy kechinmalarning shakllanishida kattalar muhim rol o`ynaydi. Kattalarning ochiq yuz bilan jo`shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo`lishlariga yordam beradi. Va, aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alomati yoki xo`mrayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari va hokazolar bolalarda shu buyumga yoki uning sifatiga salbiy munosabatni shakllantiradi.
Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki sekin-asta takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san’at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g`amgin kuylariga, ularning qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta’siri paydo bo`ladi va hokazo. O`rta guruhga kelganda bolalar estetik idrokinnng rivojlanishida muhim o`zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va tabaqalashgan bo`lib qoladi. Ammo shunga qaramay, u qisqa-qisqa bo`lib, bolaning shaxsiy tajribasi va qiziqishiga bog`liq bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazni eng oddiy estetik baholay oladilar, ba’zi bir estetik vositalarni to`g`ri anglaydigan, tasvir mohiyatini tushunadigan bo`lib qoladilar. Bolalarda go`zallikni idrok qilish jarayoni aniq ifodalangan, ta’sirli, faol tusda bo`ladi. Bu ayniqsa, ular qo`g`irchoq teatri, kino, multfilm, telespektakllarni tomosha qilganlarida aniq namoyon bo`ladi.
Bolalar asar qahramonlari harakatiga bemalol qo`shilib harakat qiladilar, ularda muayyan vaziyatda o`zini qanday tutishni aytib turadilar, o`zlarini ular bilan birga o`ynayotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar tanish bo`lgan san’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba’zi bir xulosalar chiqaradilar. Bolalar she’rni nasrdan, badiiy asarning ba’zi bir janrlarini, tasviriy faoliyat va musiqaning bir xil turlarini (ertakni hikoyadan, marshni raqsdan, allani o`yindan va hokazo) bir-biridan ajrata boshlaydilar. Katta guruhning oxirlariga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san’at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qahramonlarning xatti-harakatlaridan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Bolada musiqaviy va shoirona tinglash qobiliyati rivojlanadi. Ularda ayrim musiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san’at asarlariga nisbatan barqaror qiziqish paydo bo`ladi.
Bolalarda badiiy-ijodiy qobiliyat rivojlana boshlaydi, ular mustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, ertaklar, she’rlar to`qiydilar, applikatsiya va rasmlar ishlaydilar. Endi ular o`zlarining va o`rtoqlarining ishlarini baholaydigan bo`lib qoladilar. Kuzatayotgan san’at asariari, eshitayotgan musiqa asarlari, o`qilayotgan she’rlarning eng nozik tomonlarini ko`ra biladilar, seza boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba’zi she’riy obrazlarni eslab qoladilar va o`z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak-atrofdagi go`zallikka, san’atga, badiiy va o`yin faoliyatining har xil turlariga nisbatan ularda qiziqish shakllana boshlaydi. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim yoshi davri tarbiyaviy ta’sir orqali bolalarni estetik ruhda tarbiyalash maqsadlaridan va uning bola shaxsini shakllantirishda tutgan o`rnidan kelib chiqib, estetik rivojlanishlarini takomillashtirishdir.
Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, bolalarning yosh imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Estetik tarbiya vazifalarini hal etish bolalarda tashabbuskorlik, ma’lum natijalarni oldindan bilish, ularga intilish, orzu qila bilish kabi sifatlarni shakllantirish bilan uzviy bog`langandir. Estetik tarbiyaning mazmuni bolaning estetik faoliyati orqali amalga oshiriladigan bilim, malaka va ko`nikmalarni estetik hissiyot, qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik did va mulohazalarni tarbiyalashni o`z ichiga oladi. Bular quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi: O`yin, mehnat jarayonida, maishiy faoliyatda ijtimoiy va tabiat voqealari bilan tanishtirish. Orqali tevarakatrofdagi borliqqa nisbatan estetik munosabatni tarbiyalash; san’at asarlari (badiiy tarbiya) vositasida estetik tarbiya berish. Bolalardagi fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun badiiy qobiliyatning hamma turlarida ham xayolning ma’lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lishi ta’minlanadi. Bolalarni ijodiy maqsad qo`yishga o`rgatiladi.
Bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatlari bayramlarda, ko`ngil ochish kechalarida, ekskursiya va sayrlarda, har xil o`yinlarda amalga oshiriladi. Bolalar o`zlarining badiiy ijodiy mahoratlarini, qobiliyatlarini bemalol, erkin namoyish qilishlari uchun tarbiyachi kerakli shart-sharoitni yaratib berishi zarur. Bolalarning bu xildagi mustaqil faoliyatlariga rahbarlik qilishda tarbiyachi yakka tartibda yondoshishi lozim. Shu orqali u bolalarning o`ziga xos qobiliyat va imkoniyatlarini o`rganadi. Bolalar orasida ashula aytishga, rasm chizishga, musiqaga havas juda erta uyg`onadi. Ammo bu hali bolaning kelajakda qanday mutaxassis bo`lishini aniqlash huquqini bermaydi. Lekin tarbiyachilar va ota-onalar bolalarning qiziqishlariga diqqat-e'tibor bilan qarashlari lozim. Ular bolani diqqat bilan kuzatayotib, unda musiqa, rasm, qurish-yasash va boshqa sohalardagi iste’dodning ilk kurtaklarini ko`rishlari mumkin. Boladagi qobiliyatlarning shakllanishi kattalarning mana shu kurtaklarni avaylab o`stirishlariga, ularga to`g`ri rahbarlik qilishlariga bog`liq.
Ta'lim tizimini rivojlantirishning yangi strategik ko'rsatmalari bolalarning badiiy va estetik rivojlanishi sohasida sifat o'zgarishlarini nazarda tutadi. Ushbu turdagi o'zgarishlar badiiy va estetik faoliyatni sinflar tizimi orqali ham, maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashning boshqa adekvat shakllari orqali ham tashkil etishga yondashuvlarni o'zgartirishni nazarda tutadi.
Badiiy-estetik ta'limning etakchi pedagogik g'oyasi - bu ma'naviy qadriyatlar bilan tanishish, ijodiy musiqiy, tasviriy, teatr faoliyatiga jalb qilish orqali shaxsni rivojlantirishga qaratilgan ta'lim tizimini yaratish. Asosiy maqsad: Badiiy-estetik tarbiya bo‘yicha ishlar tizimini yaratish, har bir bolaning emotsional barkamolligini ta’minlash va shu asosda uning ma’naviy, ijodiy salohiyatini rivojlantirish, o‘z-o‘zini anglashi uchun sharoit yaratish.
Kichik maktabgacha yosh: Badiiy adabiyot (turli janr va mavzudagi adabiy asarlarni tinglash qobiliyatini rivojlantirish; tanish asarlarni aytib berishda ishtirok etish; o'yin va boshqa faoliyatni adabiy tasvirlar bilan boyitish). Tasviriy san'at (tajriba qilish va eng oddiy tasvirlarni yaratish qobiliyatini shakllantirish, ob'ektlar tasvirlarini o'z-o'zidan uzatishni rag'batlantirish). Musiqa (musiqiy asarlarni diqqat bilan tinglash, janrni aniqlash qobiliyatini rivojlantirish; turli mashg'ulotlarda musiqiy tasvirlardan foydalanish va hokazo). Katta maktabgacha yoshdagi:
Badiiy adabiyot (bolalarni yuqori badiiy adabiyot bilan tanishtirishni davom ettirish, badiiy taassurotlar zaxirasini shakllantirish, ifodali nutqni rivojlantirish va boshqalar).
Tasviriy san'at (tasviriy faoliyat, tasavvur va ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishni davom ettirish).
Badiiy va dekorativ faoliyat (tabiiy muhitga va o'z hayotining dizayniga estetik munosabatni rivojlantirish).
Musiqa (musiqiy taassurotlar zaxirasini shakllantirishda davom eting, ularni turli tadbirlarda qo'llang).
Bolaning badiiy va estetik tarbiyasi u tug'ilgan paytdan boshlanadi. Ijodkorlik, san’at asarlari shaxsning badiiy-estetik kamolotiga samarali ta’sir ko‘rsatishi, shaxsning go‘zallikdan bahramand bo‘lish ehtiyojini his etishi uchun ijodiy qobiliyatlar uchun zamin, poydevor yaratish zarur. Yozda badiiy va estetik ta'lim bo'yicha yordamchi - tabiatning go'zalligi, bolalar bog'chasi saytida va undan tashqarida tashkil etilgan bolalar faoliyati.
Badiiy-estetik tarbiya vazifalarini amalga oshirish quyidagi sharoitlarda eng maqbul tarzda amalga oshiriladi: Bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini maksimal darajada hisobga olish; Badiiy-estetik tarbiyaning asosi - san'at va uning atrofidagi hayot; Bolalarning o'zlarining badiiy va ijodiy faoliyatining idrok, majoziy tasavvurlar, tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish uchun turli xil oziq-ovqatlarni ta'minlaydigan o'quv va tarbiyaviy ishlar bilan aloqasi;
Voqelikni, san'atni va o'z badiiy ijodini chuqurroq estetik tushunishga hissa qo'shadigan turli xil san'at turlari va badiiy va ijodiy faoliyatning turli turlarini birlashtirish; obrazli tasvirlar, obrazli, assotsiativ fikrlash va tasavvurni shakllantirish.
Bolalar ijodiyoti natijalarini hurmat qilish, ularning asarlarini maktabgacha ta'lim muassasasi hayotiga keng kiritish;
Ko'rgazmalar, kontsertlar tashkil etish, estetik rivojlanish muhitini yaratish va boshqalar;
Estetik tarbiyaning turli sohalarida bolalar bilan ishlashning mazmuni, shakllari va usullarining o'zgaruvchanligi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning katta imkoniyatlari ota-onalar va o'qituvchilarga ulardan oqilona foydalanishning yangi usullarini topishga, bolalarni nafaqat tabiat va ijtimoiy hayotning individual hodisalari, balki ular o'rtasidagi eng oddiy aloqalar va o'zaro bog'liqliklar bilan tanishtirish, jismoniy, aqliy rivojlanishning yuqori darajasiga erishish imkonini beradi. va bolalarning badiiy va estetik rivojlanishi. Maktabgacha yoshda to'g'ri tarbiya bilan, atrofimizdagi dunyoni yaxlit idrok etish, vizual-majoziy fikrlash, ijodiy tasavvur, boshqalarga to'g'ridan-to'g'ri hissiy munosabat, ularning ehtiyojlari va tajribalariga hamdardlik eng jadal rivojlanadi.
Badiiy-estetik tarbiya bo'yicha ishlarni tashkil qilishda bolalar bog'chasi muhitidan oqilona foydalanish kerak. Atrof-muhit maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalash va rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Maktabgacha ta'lim muassasasi binolarini jihozlash xavfsiz, sog'liqni saqlashni tejaydigan, estetik jihatdan jozibali va rivojlanayotgan bo'lishi kerak. Bolalar bog'chasida o'yinlar, o'qish, mustaqil faoliyat uchun zonalar tashkil etilishi kerak. Maktabgacha ta’lim muassasasining yo‘laklari va o‘tish joylari xalq amaliy san’ati buyumlari bilan bezatilgan, musiqa zali jihozlangan bo‘lishi kerak. Bu erda folklor bayramlari va ko'ngilochar tadbirlarni o'tkazish, teatrlashtirilgan tomoshalar tashkil etish. Bolalar bog'chasida bolalar va kattalar uchun ko'plab teatr liboslari saqlanadigan shkaf xonasi bo'lishi kerak. Ular teatr tomoshalarida, dam olish tadbirlarida, o'yinlarda qo'llaniladi. Boshqa xonada maktabgacha yoshdagi bolalarning kontsert va o'yin faoliyati uchun zarur bo'lgan barcha atributlar saqlanadi. Yurish vaqtida atrofdagi tabiat bolaning oldida eng yorqin ranglarda, tasvirlar va suratlarda fasllarga qarab asta-sekin o'zgarib turadi. Bu maktabgacha yoshdagi bolalarning e'tiborini tortadi, yoshi bilan ularning maqsadli kuzatishlari yanada murakkab va xilma-xil bo'ladi. Natijada, bolalar nafaqat tabiat go'zalligi haqidagi taassurotlarni to'playdilar, balki uning ustida ishlash oqilona bo'lsa, uning qanday o'zgarishi haqida g'oyalarni shakllantiradilar.
Yosh bolalar hududdan tashqarida ekskursiyalarga olib ketilmaydi. Ular uchastka bo'ylab o'tishadi. Ushbu maqsadlar uchun mehnat ko'nikmalarini va kuzatishni rivojlantirish uchun gulzor va gulzorlarni, sabzavot to'shaklarini yotqizish kerak. Har xil turdagi daraxtlar va butalar. Bolalar hasharotlar, yomg'ir qurtlari, qushlar, o'simliklarni tomosha qilishlari mumkin. Bularning barchasini o'yin-kulgida (masalan, "Teremok") jamlang, unda bolalar yozda pishgan sabzavotlar, mevalar va rezavorlar bilan tanishishni davom ettiradilar. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalar uchun suv havzasi yonidan o'tib, ekologik yo'l yotqizilgan eng yaqin o'rmonga sayohatni tashkil qilish mumkin, bu erda maktabgacha yoshdagi bolalar qurbaqalar va kurtaklarni kuzatish imkoniyatiga ega. O'rmonda bolalar yilning turli vaqtlarida o'simliklar, qo'ziqorinlar, hasharotlar va qushlarning hayotini o'rganadilar (qarang: "Vodiy zambaklar uchun o'rmonda", "It - eng yaxshi do'st" va boshqalar). Yozgi davrda guruhlarda darslar o'tkazilmaydi. Ammo alohida-alohida, madaniy va bo'sh vaqt tadbirlari har bir bolani dam olish, hissiy farovonlik bilan ta'minlash, o'zini egallash qobiliyatini shakllantirishga hissa qo'shish uchun tashkil etilishi kerak. Bolalarning estetik rivojlanishi uchun ularning amaliy faoliyati muhim ahamiyatga ega. Va unda badiiy faoliyat alohida o'rin tutadi.
Bolalar qo'shiq va she'rlarni yaxshi ko'radilar, ular bilan to'yingan sinflarga qo'shilishga juda tayyor. Yozgi ta'tilda bolalar bayramlarini tashkil qilish kerak: "Bolalar kuni", "Rossiya mening vatanim", "Salom, yoz!". Ular o'rgatish va she'r o'qish, qo'shiq kuylash, raqsga tushish, raqsga tushishdan xursand. Bolalar ota-onaning eng qimmatli narsasidir. Va shuning uchun ota-onalar va o'qituvchilar qiyin savolga duch kelishadi - qanday qilib bolaning hayotini quvonchli, baxtli qilish va uni har qadamda kutayotgan xavf-xatarlardan himoya qilish kerak? Buning uchun xulq-atvor qoidalari mavjud. Agar bola ularni o'zlashtirsa, bu unda mustahkam axloqiy odatlarni shakllantirishga yordam beradi, tengdoshlari bilan munosabatlarni o'rnatishga yordam beradi va uyushgan xulq-atvorni tarbiyalaydi. Qoidalar faoliyatga yo'nalish beradi va ular o'zlashtirilgach, bolaning o'zi uchun zarur bo'ladi: u ularga tayanishni boshlaydi.
Bolani baxtsiz hodisadan himoya qiladigan oqilona choralar uning tashabbusini butunlay bostiradigan qat'iy taqiqlarga olib kelmasligi kerak. "Katyaning tug'ilgan kuni kabi", "Uch kichkina cho'chqa" va boshqa ko'ngilochar dasturlarda bolalar uyda, o'rmonda, yo'lda duch kelishi mumkin bo'lgan xavf-xatarlarni o'ynoqi tarzda tanib olish va undan qochishni o'rganadilar.
Yil davomida maktabgacha yoshdagi bolalarda xalq ijodiyotiga doimiy qiziqish, uning zarurligi va qadr-qimmatini yaxshiroq tushunish, ustalarning mehnati va iste'dodiga hurmatni shakllantirishni davom ettirish kerak. To'plamda taqdim etilgan o'yin-kulgilarda: "Yozning so'nggi oyi", "Kolobokning sayohati", "Ertakni ziyorat qilish", "Mening do'stona oilam", "Tug'ilgan kun" va boshqalar, bolalar yozning belgilari bilan tanishadilar, rus xalqining urf-odatlari va an'analari, yoz haqida she'r va maqollarni yodlash, raqsga tushish, rus xalq qo'shiqlarini kuylash, xalq o'yinlarini o'ynash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
