I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Tayanch tushunchalar: markazga intilma kuch, markazdan qochma 
kuch.
1. Poyezd harakatida xavfsizlik choralarini ko‘rish uchun yo‘lning burilish joylarida 
relslarini qanday o‘rnatish kerak?
2. Sirkda aylana bo‘yicha o‘rnatilgan devor ichida mototsiklchi harakat boshlab, 
asta-sekin devorga chiqa boshlaydi. U devordan qulab tushmasligining sababi 
nimada?
1. Massasi 20 g bo‘lgan sharcha 25 sm uzunlikdagi ipga bog‘lab aylanti rilmoqda. 
Aylanish davri 0,2 s bo‘lsa, sharchaning chiziqli tezligini va unga ta’sir etayotgan 
markazdan qochma kuchni toping.
2. A. 1-masala shartidagi jism massasini ikki marta katta deb olib, masa lani yeching. 
B. 1-masala shartidagi sharcha bog‘langan ipning uzunligini ikki marta uzun 
deb olib, masalani yeching. D. 1-masala shartidagi sharchaning aylanish davrini 
ikki marta katta deb olib, masalani yeching. A, B va D masalalarning har biri 
yechimini 1-masala yechimiga taqqos lang va xulosa chiqaring.
24­§. ELASTIKLIK KUCHI
Deformatsiya
Agar jismga tashqi kuch ta’sir etsa, jismni tashkil etgan zarralar bir-bi-
riga nisbatan siljishi va ular orasidagi masofa o‘zgarishi mumkin. Nati-
jada zarrachalar orasidagi o‘zaro ta’sir kuchlari (tortish va itarish)ning 

---

89
IV bob. Harakat qonunlari
muvozanati buziladi. Agar kuch ta’sirida ular 
orasidagi masofa ortgan bo‘lsa, tortishish kuchlari 
ustunlik qiladi. 
Va aksincha, masofa kamaygan bo‘lsa, ita rish 
kuchlari ustunlik qiladi. Natijada jismning turli 
nuqtalarida noldan farqli ichki kuchlar paydo bo‘la-
di. Ichki kuchlar yig‘indisi Nyutonning uchinchi 
qonuniga asosan tashqi qo‘yilgan kuchga teng va 
unga qarama-qarshi yo‘nalgandir (77-rasm).
Jismga kuch bilan ta’sir etilsa, ular cho‘zilishi, 
siqilishi, egilishi, siljishi yoki buralishi mumkin. 
Ba’zi jismlarda bunday xususiyat yaqqol kuzatiladi. Masalan, tashqi kuch 
ta’sirida rezina yoki prujina cho‘zilishi, siqilishi, buralishi yoki egilishi 
mumkin.