I-bob. Pul kridit siyosating tizimi va uning asosiy vazifalari

1.2 Pul-kredit siyosatining vositalari va ko’rinishlari


Pul-krеdit siyosаti dеgаndа, to’liq bаndlik shаrоitidа yalpi milliy mаhsulоtni ishlаb chiqаrishgа inflyatsiyaning tа’sirini kаmаytirish yoki bаrtаrаf etish mаqsаdidа muоmаlаdаgi pul miqdоrini o’zgаrtirishgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаr tushunilаdi. Pul krеdit siyosаti dаvlаt tоmоnidаn bеlgilаnаdi vа uni Mаrkаziy Bаnk аmаlgа оshirаdi.Uning yordаmidа hаr qаndаy dаvlаt mаmlаkаtdа iqtisоdiy bаrqаrоrlikni tа’minlаsh vаzifаsini hаyotgа tаdbiq etаdi. Pul krеdit siyosаtini аmаlgа оshirishning pirоvаrd mаqsаdlаri iqtisоdiy o’sish, to’liq bаndlikni, bаhоlаrning hаmdа to’lоv bаlаnsining bаrqаrоrligini tа’minlаshdаn ibоrаt. Bu mаqsаdlаrgа erishish uchun milliy vаlyutаni muоmаlаdаgi pul mаssаsi, fоiz

10

stаvkаsi vа milliy vаlyutа аlmаshinuv kursining оptimаl kаttаliklаrini tа’minlаb turish zаrur bo’lаdi. Bu vаzifаlаrni аmаlgа оshirish uchun Mаrkаziy Bаnk qаtоr vаzifаlаrdаn fоydаlаnаdi. Pul-krеdit siyosаtining uchtа аsоsiy vоsitаsi аjrаtib ko’rsаtilаdi:

• 
  Hisоb stаvkаsi;
  

• 
  Mаjburiy zахirаlаr nоrmаsi;
  

• 
  Оchiq bоzоrdаgi оpеrаtsiyalаr.
  

Mаrkаziy bаnk ulаr yordаmidа pul yoki аsоsаn bаnk dеpоzitlаri ko’rinishidаgi pul mаssаsigа yoki fоiz stаvkаsigа tа’sir o’tkаzаdi, tаklifini o’zgаrtirаdi vа shulаr оrqаli pul-krеdit muоmаlаsini tаrtibgа sоlib turаdi. Keynschilar va monetaristlar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, ular davlatning xo‘jalik hayotidagi roiini turlicha ko‘radilar. Keynschilar iqtisodiyot raqobatli kuchlar stixiyali harakati bilan bartaraf qilinishi mumkin bo'lgan stagnatsiyaga surunkali tendensiyaga egaligidan kelib chiqadilar. Shuning uchun iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun faol hukumat siyosati talab qilinadi. Onetaristlar zamonaviy davlat o'z zimmasiga olayotgan iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarga keskin salbiy munosabat bildiradilar. Ular uchun bu iqtisodiy beqarorlikning asosiy sababidir.

Ular ayniqsa, daromadni tenglashtirish va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi katta farqni yo‘qotishga intiluvchi «umum farovonlik davlati» (welfare state) g‘oyasini qabul qila olmaydilar.Onetaristlar «kollektivizm» tendensiyasini rad etib, raqobatli, onopoliyagacha kapitalizm yutuqlarining ifodasi sifatida «bozor vositasida individuumlarning ko‘ngilli kooperatsiyasi»ni unga qarshi qo‘yadilar.

Fridmanning ta’kidlashicha, aynan shunday tizim jam iyatning har bir a’zosiga «shaxsiy erkinlik»ni kafolatlaydi.Onetaristlar va keynschilar o'rtasida davlatning xo'jalik hayotidagi roli masalasi bo‘yicha fikrlar qarama-qarshiligi yakuniy hisobda hukumat organlari tom onidan konyunkturaga — pul-kredit

11

siyosati va fiskal siyosatga ta’sir etish uchun foydalaniladigan makroiqtisodiy nazoratning ikki asosiy vositasini bir-biriga qarshi qo'yishda nam oyon bo‘ladi.

Markaziy bankning pul massasi hajmiga ta’siri bilan bog’iq birinchi siyosat turi monetaristlar tom onidan eng samarali va tovar-pul munosabatlari tizimiga organik kiradigan siyosat sifatida baholanadi. Soliq stavkalarini o‘zgartirish va davlat qarzlarini boshqarish bilan ifodalanuvchi ikkinchi siyosat esa ular tomonidan hukumat apparatining o ‘zboshim- chaligi bilan bog'lanadi va xo‘jalik rivojlanishi uchun samaradorligi past sifatida baholanadi.

Xokjalik mexanizmining aniq sozlash mumkin emasligini Fridman monetar va fiskal tadbirlar samarasining nam oyon bo‘lishida uzoq va tebranuvchan vaqt farqining m avjudligi bilan asoslaydi. Hukumatning xo‘jalik sohasidagi noqulay holatlacga (iflatsiya, pasayish, ishsizlik) doimiy qarshilik ko‘rsatishga harakatlari xo‘jaliklaming o‘zini-o‘zi korrektirovkalashini qiyinlashtirib, ularga yo!g‘on signallar beradi xolos. Shuning uchun rivojlanish barqarorligini ta ’m inlashning eng yaxshi yo‘li — joriy konyunkturaga bog‘liq bo‘lmagan «ko’r qoida»dir. Biroq fiskal omillar diskreditatsiyasida eng muhim rolni m onetaristlar ilgari surgan davlat xarajatlarini moliyalashtirish jarayonida xususiy investitsiyalami siqib chiqarish samarasi 0‘ynaydi. Siqib chiqarish samarasi qanday amal qiladi? Soliq stavkalarini oshirshida bevosita xarid kuchini aholidan olib qo‘yish ro‘y beradi. Agar bu mablag’lar qo‘shimcha pul chiqarish yo‘li bilan joylashtirilmasa, umumiy talab qisqaradi. Defitsitni qoplash uchun zayomlarni joylashtirishga keladigan bo‘lsak, pul bozorida ssuda fondlari cheklangan sharoitlarda bu foiz me’yorining keskin o‘sishiga olib keladi, bu esa yana xo'jalik faolligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi.

Avvalo foizning o‘sishi xususiy kompaniyalarni tashqi manbalardan moliyalashtirishni qiyinlashtiradi, chunki qimmatli qog‘ozlar kurs qiymati foiz stavkalari baiandligiga teskari nisbatda o’zgaradi. Boshqa salbiy holatlar ham vujudga keladi, masalan, mablag'laming davlat obligatsiyalari bozoriga kuchli

12

oqimi iste’mol xarajatlarining qisqarishiga olib kelishi m uqarrar. Faqat markaziy bank tomonidan kuchaytirilgan pul emissiyasigina kapital bozoriga davlat moliyalashtirishi ta ’sirini neytrallashi va foiz darajasini pasaytirishi mumkin.

Bundan kelib chiqadiki, «sof» fiskal siyosatning o‘zi neytral. U yaratuvchi ikki qarama-qarshi samara bir-birini so'n- dirishi mumkin. Keynschilar iqtisodiy siyosatda avalo manevr qilish san’atini, davlat nazorati organlarining xo‘jalik rivojlanishi boiajak tendensiyalarini oldindan to ‘g‘ri aytib berish qobiliyatini ko‘radilar. Davlat siyosatining asosiy maqsadi mehnat resurslari bandlik darajasining yuqori bolishiga erishish va ishlab chiqarishning maksimal sur’atini ta’minlashdan iborat. Onetaristlar uchun birlamchi vazifa — narx barqarorligini, pul birligi barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. ishchi kuchi bozoridagi holati va chiqarilayotgan mahsulot hajmi ularning modellarida sutrkutura omillari harakati bilan belgilanadi va ularni iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari bilan 0‘zgartirib bo’maydi. Shu sababli ular «aktivizm» va har qanday kuch bilan konyunkturaning davriy tebranishlarini bartaraf qilishga intilishga qarshi chiqadilar. Bu um um iy qoidalardan turli tartibga soluvchi chora-tadbirlar sxemalari kelib chiqadi.