I bob. Talim soxasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi

2.1. PSIXOLOGIK XIZMAT TUZILISHI VA UNI BOSHQARISH
Psixologik xizmatning asosiy vazifasi — tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va tashviqot ishlaridan iboratdir. 18 Ilmiy tadqiqot vazifalari — o ‘quvchilar shaxsini shakllantirishning m uhim m uam m olarini, t a ’lim va tarbiyaning psixologik asoslarini o ‘quvchilar bilan o ‘qituvchilar, maktab psixologlari, psixologlar bilan o ‘qituvchilar o ‘rtasidagi o ‘zaro ta ’sirni ham da psixologning odobini o ‘z ichiga oladi. Amaliy vazifalar — psixologik tadqiqot natijalarini amalda psixologik xizmat ishida q o ‘llab, bolalarning maktab ta ’limiga tayyorligini aniqlash, o ‘quvchilarning o ‘qish faoliyatini osonlashtirish, o bquvchi shaxsini har tom onlam a kamol toptirish, o 4quvchilaming qobiliyat va moyilliklarini aniqlash va rivojlantirish, talabalar bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi «qiyin» bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Tashviqot ishlari — psixologik bilim larni, psixologik u m um ta’limni targ‘ib qilib, o ‘quvchilarning psixologik bilimlarini oshirish, ota-onalar uchun seminarlar, m a’ruzalar va suhbatlar uyushtirish, anjum anlar o ‘tkazishdan iborat. Bu sharoitlarning barchasiga alohida to^xtalamiz. Kichik maktab yoshida insonning maqsadli yo‘nalishi — ta ’lim va tarbiyasi amalga oshiriladi. Xuddi shu yosh psixik jarayonlarning ixtiyoriyligi, harakatning ichki rejasi, faol aqliy faoliyatga ehtiyoj, o kquv k o knikm a va malakalarini egallash uchun juda qulay yoki senzitiv yosh hisoblanadi. Boshqacha aytganda, kichik maktab yoshining oxiriga kelib bola o ‘qiy olishi va o bqishni istashi kerak. T a ’limning keyingi bosqichlarida vujudga keladigan barcha m uam m olar (o ‘zlashtira olmaslik, maktabga borishni istamaslik) yoki bolaning o ‘qiy olmasligiga, o ‘qishga qiziqmasligiga bog‘liq b o ‘ladi. Boshlang‘ich sinflaming oxirida u yoki predmetga qiziqish borliqqa, bilish jarayonlariga faol munosabatini belgilaydi. Faqat bir predmetga chuqur qiziqish ham o ‘quvchilarning um um iy rivojlanishiga turtki b o ‘ladi. Agar b o s h la n g ic h sinflarda o^qishga qiziqish shakllantirilmagan bolsa, undan keyingi yosh davrlarida bu juda qiyin bo4adi, ikkinchidan yetarli darajada shakllantirilm agan o kquv faoliyati o ‘smirlik davrida yangi tuzilmalarning paydo boiishiga to ‘siq b o ‘ladi. 19 Maxsus o'tkazilgan tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, boshlang'ich sinf o'quvchilarida yorqin individual farqlarni ko'rish mumkin. Bu ular o'quv faoliyatida ko'zga tashlanadi. O'quv faoliyatida boshlang'ich sinf o'quvchilarining umumiy va maxsus qobiliyatlari birinchi o'rinda turadi. Tajriba o'tkazilgan bolalarning 80 %ida qandaydir muvaffaqiyatga erishilgan. Shunday qilib, maxsus qobilivatlarni o'quvchilar individual farqlarining asosi sifatida qarab, o'quv-tarbiya ishlarida ularni hisobga olish zarur. O'quvchilarning shaxsiy va psixik rivojlanishida um um iy maxsus qobiliyatlar muhim omil hisoblanadi. O'quvchi qiziqishlari va qobiliyatlarini anglashi, ularning qanchalik rivojlanganligidan qat’iy nazar um um an shaxsning shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Bolaning rivojlanishi uchun qulay psixologik iqlim yaratish ham psixologik xizmat mahsuldorligining omillaridan biridir. Bunday iqlim yaratishda bolalarning kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti muhim hisoblanadi. O'smirlarning tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti ular shaxsining shakllanishida muhim omil hisoblanadi. Muloqotdagi muvaffaqiyatsizlik, shunday ichki noqulaylikka, o'zini yomon his qilishga olib keladi-ki, uning o'rnini hayotning boshqa sohalaridagi hech qanday ko'rsatkichlar bosa olmaydi. M uloqot o'sm irlar tomonidan muhim jarayon sifatida qabul qilinadi; bu haqida ular muloqot shakllariga e ’tibor berishni, kattalar va tengdoshlari bilan o'zaro munosabatlarini tahlil qilishlarini, ularni tushunishga urinishlarini misol qilib keltirish mumkin. 0 ‘smirda xuddi shu tengdoshlari bilan muloqotda shaxs ijtimoiy yetukligining muhim ko'rsatkiehi bolm ish qadrivatlar shakllana boshlaydi. Ularda asosan muloqot — qadrivatlar mazmunini belgilaydi. Bu yosh tengdoshlari orasida o'zini ko'rsatishga, o'zini va suhbatdoshini yaxshiroq bilishga intilish, atrof-muhitni bilish kabi muloqot motivlari jamoa tomonidan tan olinishi, o'ziga ishonish, xatti-harakatlarining mustahkamligi va yuksak umumiy madaniyat, o'z fikriga ega bo !ish, m ustab’ :mi iroda, 20 o kz-o kzini nazorat qilish, halollik, koiigilchanlik kabi qadriyatlar tizimining yuzaga kelishiga sabab boiadi. Psixologik tashviqot ishlari teleko'rsatuv va radio orqali eshittirish qilish, yakkama-yakka maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchala vazifasi o ‘zaro chambarchas bogiiq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq. M aktabdagi psixologik xizmat O bzbekiston R espublikasi Xalq taiim i vazirligi qoshidagi Respublika Tashxis markazi tomonidan tashkil etilib, quyidagi tartib va darajaga egadir: 1. Yuqori darajada — psixologik xizm at vazifalarini aniqlash, uning hujjatlarini tartibga keltirish Respublika xalq taiim i vazirligi qoshidagi psixologik xizmat markazining buyurtmasiga binoan yuqori malakali psixologlar (pedagogika institutlari, universitetlarining psixologiya kafedralari) tom onidan amalga oshiriladi. 2. 0 ‘rta darajada — m azkur hujjatlar tom onidan hali hisobga olinmagan yangi masalalarni amaliy ravishda hal etish — psixolog mutaxassislar (Xalq t a i i m vazirligi qoshidagi viloyat, tuman, shahar tashxis markazi) tomonidan amalga oshiriladi. 3. Asosiy ommaviy darajada — psixologik xizmatning kundalik vazifalarini, amaliy psixologik xizmat haqidagi qonun va qoidalarga binoan psixologik jihatdan to'g'ri hal qilish. Bu ish amaliyotchi psixologlar (maktab psixologi), viloyat xalq taiim i boshqarmasi qoshidagi psixologik xizmat boiimlari, tuman, shahar xalq taiim i boiim lari qoshidagi psixologik xizmat (boiim lar) xonalari, maktab, maktabgacha tarbiya muassasalari, kasb-hunar kollejlaridagi amaliyotchi psixologlar tomonidan amalga oshiriladi. Maktab psixologi maxsus tayyorgarlikka ega (pedagogika institutlarining amaliyotchi psixologlar tayyorlaydigan maxsus kurslarini, universitet va institutlarning psixologiya fakultetlarini bitirgan) boiishlari kerak.