I ekologik tizim tushunchasi

Falsafada “Tabiat” –– deb, ob’ektiv borliq, ya’ni bizni o’rab turuvchi olam va uning hilma-hil shakllari tushuniladi. Amaliyotda yoki tabiiy fanlarda uni kishilarni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo’lgan atrof tabiiy muhit –deb qaraladi. Falsafiy yoki astronomik nuqtai nazardan qaraganda, birinchi kеng ma’no to’g’ridir. Chunki yulduzlar, planetalar, osmon va uning cheksiz kеngliklari, albatta, inson ishtirokisiz kelib chiqqan va tabiiydir. Lеkin inson kundalik hayot faoliyatida ulardan foydalanmaydi va ulardagi jarayonlarga o’z ta’sirini o’tkaza olmaydi.
Atrof-muhit – insoniyatning yashash va ishlab chiqarish faoliyati yoki insonni o’rab turgan tabiiy va sun`iy muhit, shu jumladan, u yaratgan tabiat ob’ektlari va hayot ob’ektlaridir.
“Yashash joyi” iborasi – jamiyat bilan, ”Atrof-muhit” esа - xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona bilan mos keladi.
Ekologik tizim (ekotizim) – tirik organizmlar va ularning yashash muhiti (Abiotik omil)dan tashkil topgan yagona tabiiy muhit bo’lib, unda tizimning barcha tarkibiy qismlari bir-birlari va atrof-muhit bilan modda, energiya va axborot almashinuvi orqali o’zaro aloqada xamda uzoq vaqt barqaror bo’lib turadi. “Ekotizim” atamasi ekologiyaga 1935-yilda ingliz botanigi, A. Tensli tomonidan kiritilgan
Ekotizimlar g’oyasi, ilk bora V. N. Sukachevning (1942) asarlarida paydo bo’lib, ularni biogeotsenozlar ta’limotiga umumlashtirgan. Bu nazariya organizmlarning fizik aks ettirish bilan bog’liqligi haqidagi g’oyani, bunday munosabatlarga asos bo’luvchi qonuniyatlarni, biogeotsenoz (ekotizim) ichidagi moddalar va energiya almashinuvini aks ettiradi. Shunga asoslanib, tabiiy ekotizim uchun 3 ta xarakterli xususiyatlarni ajratish mumkin:
1) ekotizim tirik (biotik) va tirik bo’lmagan (abiotik) tarkibiy qismlardan iborat;
2) ekotizimda organik moddalarning yaratilishidan, noorganik tarkibiy qismlarga ajralishigacha to’liq siklda amalga oshiriladi;
3) ekotizim bir vaqt davomida mustahkamligini ko’rsatadi.
Ko’l, o’rmon, cho’l, tundra, quruqlik, okean, biosfera– tabiiy ekotizimlarga misol bo’ladi. Ekotizim tushunchasi, har qanday tirik organizmlar va ularning yashash joylari uchun qo’llaniladi. Ekotizim dunyoning eng muhim tarkibiy birligi hisoblanadi. Ekotizimlarning asosi - ekologik omillar majmuidan kelib chiqib, biotik tuzilishi va yashash muhiti bilan xarakterlanadigan tirik materiyadan iborat.
Ekotizimlarning biotik tuzilishi – jonli va jonsiz materiyaning kombinatsiyasiyasidir. Bu jonsiz tabiat elementlaridan quyosh energiyasi ta’sirida, sayyorada butun hayotni tashkil etuvchi organik moddalarni sintez qilganligida namoyon bo’ladi.
Tabiatda dastlabki noorganik bog’lanishlar bilan birga yana organik moddalarning sarflanishi va parchalanishi jarayonlari ham kuzatiladi.
Ekotizimlarning xilma-xilligi – ular strukturaviy o’xshashliklarga ega, chunki ularning har birida ishlab chiqaruvchilar, turli darajadagi fermentlar, detritofaglar va kamaytiruvchi moddalar mavjud. Ular ekotizimlrning biotik tuzilishini tashkil etadi.
Ekologik omillar – Muhit elementlarining turlar moslashish reaktsiyasini chaqiruvchi faktorlari ekologik omillar deyiladi. Soddaroq qilib aytganda organizmlarga ta’sir etuvchi muhitning tarkibiy qismlari tushiniladi. Kelib chiqish xususiyatiga ko’ra abiotik, biotik va antropogen omillarni ajratiladi. Organizmlar murakkab va o’zgaruvchan dunyoda yashab, ular o’z hayotini asta – sеkin shunga moslashtirib boradi.
Jonli organizmlarga bevosita yoki bilvosita ta’sir etuvchi jonsiz tabiatning xususiyatlari abiotik omillar – deyiladi. Biotik omillarga tirik organizmlarning bir-biriga ta’sirining barcha shakllari kiradi.
Antropogen omillar ta’sirining paydo bo’lishi va mustahkamlanishi jonli va jonsiz tabiat o’rtasidagi modda va energiya almashinuvi jarayonida tabiiy almashinuvni “boshqaruvchi – vositachi” ko’rinishiga olib keldi. Albatta bu vositachi – insondir. U, rivojlanib borar ekan:

1. 
   Inson tafakkuri – ekotizimdagi metabolik jarayonlarga kirib boradi va ularni o’zgartiradi;
   
2. 
   Tabiatda moddalar almashinuvi xarakteri o’zgaradi, u shartli, oldindan belgilangan va qo’polroq qilib aytganda “qasddan” bo’ladi;
   
3. 
   Inson o’z dunyoqarashlaridan kelib chiqqan holda, o’zining qaysidir maqsadlariga muvofiq harakat qila boshlaydi;
   
4. 
   Inson faoliyati natijasida, tabiiy ekotizimlar jonsiz tabiatdan iborat ijtimoiy-tabiiyga aylanadi, jonli tabiat va tabiiy bo’lmagan-madaniyat, ya’ni inson sun`iy yaratgan narsa (sun`iy landshaft) ommalashib boradi;
   
5. 
   Inson yashash muhitining tabiiy sharoiti va jamiyat tomonidan tabiiy muhitdan foydalanish darajasi, doimo o’zgarib turadigan dinamik “tabiat-jamiyat” tizimiga o’zgaradi.
   

Ekologik omillarning xilma-xilligi va kelib chiqishining turlicha bo’lishiga qaramay, ularning tirik organizmlarga ta’sir ko’rsatishining umumiy qoidalari va mexanizmlari mavjud. Tabiatda barcha ekologik omillar o’zaro aloqada bo’ladi.
Organizmga har bir omil ta’sir etishining quyi va yuqori chegaralari bo’ladi. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb ataladi. Har qanday ekologik omil ta’sirining optimum, minimum va maksimum ko’rsatkichlari bo’ladi. Minimum va maksimum chegaralari kritik nuqta deb qaraladi (I.1.1-rasm).