I. Геологик кисм I шўртан тузилмаси ҳақида умумий маълумотлар

2.3. –жадвал
«Шўртан» конидан ҳар йилда қазиб олинган газ ва барқарорлаштирилган конденсат ҳақида маълумот. 
Йиллар Газ қазиб олиш Қазиб олинаётган
газда 
конденсатнинг
потенциал миқдори 
Газ билан бирга 
олинган 
конденсат 
(геол) 
Барқарорла
шган 
конденсат 
Барқарорлаштирил
ган конденсат,
(произв)
Газ 
таркибидаги 
имкониятдаг
и конденсат, 
%
минг. м3 
С+в г/м3 
минг тн. 
г/м3 
минг.тн 
1980 
474 475 
- 
- 
- 
2,0 
- 
1981 
3 303 792 
58,84 
119,4 
32,1 
105,9 
55 
1982 
3 868 602 
58,00 
224,4 
46,7 
180,8 
81 
1983 
4 362 841 
55,00 
239,9 
42,9 
187,3 
78 
1984 
6 587 050 
52,60 
346,5 
43,2 
284,6 
82 
1985 
8 857 185 
54,00 
478,3 
44,2 
391,8 
82 
1986 
10 401 370 
54,00 
561,7 
44,4 
462,0 
82 
1987 
12 331 219 
54,00 
722,8 
45,4 
559,6 
84 
1988 
14 182 730 
55,40 
837,4 
46,2 
656,2 
84 
1989 
16 005 935 
54,40 
870,5 
46,3 
740,8 
85 

---

1990 
16 615 219 
54,00 
897,2 
45,5 
755,9 
84 
1991 
16 713 170 
52,10 
870,75 
43,9 
733,4 
84,2 
1992 
17 665 978 
50,30 
886,8 
43,0 
760,2 
84,2 
1993 
18 159 830 
49,30 
895,28 
41,9 
761,2 
84,5 
1994 
19 468 654 
46,70 
909,18 
41,0 
799,3 
87,9 
1995 
19 963 404 
48,00 
958,24 
38,6 
771,49 
80,5 
1996 
20 321 729 
46,30 
940,89 
36,4 
739,99 
78,6 
1997 
20 758 627 
45,30 
940,36 
34,9 
725,03 
77,1 
1998 
20 677 751 
44,50 
920,16 
34,2 
707,13 
76,8 
1999 
20 246 816 
43,80 
886,81 
33,6 
679,94 
76,7 
2000 
19 650 372 
40,50 
795,84 
32,4 
636,52 
79,9 
2001 
18 627 085 
39,50 
736,068 
31,5 
586,781 
79,7 
2002 
17 020 979 
38,50 
655,307 
28,1 
478,708 
73,0 
2003 
16 432 506 
35,60 
590,979 
24,6 
405,427 
68,6 
2004 
17 398 165 
34,90 
612,938 
22,8 
396,916 
64,7 
2005 
15 868 934 
33,30 
537,925 
20,3 
321,992 
59,8 
2006 
15 808 369 
32,70 
520,762 
28,3 
447,562 
85,9 
2007 
13 822 143 
32,60 
449,547 
31,9 
441,447 
98,2 

---

2008 
10 935 996 
31,80 
349,430 
40,9 
447,743 
128,1 
2009 
10 374 816 
30,90 
324,702 
32,2 
333,919 
102,8 
2010 
9 835 527 
30,20 
300,566 
32,1 
315,639 
105,0 
2011 
10 087 627 
30,01 
302,891 
31,4 
316,969 
104,6 
2012 
9656765 
28,76 
286,833 
24,8 
239,423 
83,5 
2013 
8844704 
28,50 
252,852 
25,6 
226,403 
89,5 
2014 
7539419 
28,25 
213,957 
23,8 
179,355 
83,8 
2015 
7400741 
28,60 
211,661 
20,8 
154,391 
72,9 
2016 
7119020 
28,60 
203,603 
17,2 
122,575 
60,2 
2017 
7037129 
28,60 
201,2619 
18,77 
132,123 
65,6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

"Шўртан" кони бўйича кўрсаткичлар динамикаси
Йиллар 
Газ, 
млрд.м
3
Конденсат, 
минг тн 
Ишлатиш 
кудуклари 
сони, дона 
Катлам 
босими, 
кг/см
2
Устки 
босим, 
кг/см
2
Ўртача газ 
махсулдорл
иги (бир 
кудукга), 
минг, м
3
/к.к 
1980 
0,47 
113,8 
9 
359,00 
0,0 
143,1 
1981 
3,4 
119,4 
19 
353,00 
248,1 
490,3 
1982 
3,9 
224,4 
20 
350,10 
256,3 
534,2 
1983 
4,4 
239,9 
25 
345,80 
253,5 
482,2 
1984 
6,6 
346,5 
28 
342,80 
245,5 
645,8 
1985 
8,8 
478,3 
41 
331,80 
235,9 
588,0 
1986 
10 
561,7 
56 
328,20 
237,0 
489,2 
1987 
12,5 
665,9 
69 
322,30 
243,0 
496,3 
1988 
14,3 
780,5 
77 
311,30 
225,6 
508,8 
1989 
16 
870,5 
82 
299,10 
217,4 
534,6 
1990 
16,6 
897,2 
83 
288,40 
207,8 
547,9 
1991 
16,7 
870,8 
89 
275,20 
195,3 
514,1 
1992 
17,7 
886,8 
95 
264,40 
189,6 
510,5 
1993 
18,2 
895,3 
99 
254,50 
179,4 
503,7 
1994 
19,6 
909,2 
102 
242,90 
166,3 
526,5 
1995 
19,9 
958,2 
104 
229,60 
153,7 
524,2 
1996 
20,3 
940,9 
111 
217,90 
142,5 
501,0 
1997 
20,8 
940,4 
115 
205,60 
137,1 
495,5 
1998 
20,7 
920,2 
117 
193,10 
127,0 
484,7 
1999 
20,2 
886,8 
122 
182,00 
121,0 
453,6 
2000 
19,6 
795,8 
123 
170,00 
113,0 
436,6 
2001 
18,6 
736,1 
127 
159,50 
107,0 
401,3 
2002 
17,021 
655,3 
128 
149,80 
100,0 
364,3 
2003 
16,432 
591,0 
129 
140,70 
93,9 
349,0 
2004 
17,398 
612,9 
129 
133,70 
80,5 
369,5 

---

2005 
15,868 
537,9 
124 
120,64 
69,0 
350,6 
2006 
15,808 
520,8 
127 
110,00 
66,0 
341,0 
2007 
13,822 
449,5 
124 
103,29 
59,0 
305,4 
2008 
10,935 
349,4 
127 
96,05 
56,0 
235,9 
2009 
10,374 
324,7 
128 
90,54 
50,0 
222,0 
2010 
9,836 
300,6 
127 
83,09 
45,0 
212,2 
2011 
10,087 
302,9 
125 
77,70 
40,0 
221,1 
2012 
9,656 
286,8 
113 
71,48 
39,0 
234,1 
2013 
8,844 
252,9 
115 
66,32 
39,0 
210,7 
2014 
7,539 
214,0 
124 
63 
35 
166,6 
2015 
7,401 
211,7 
138 
55 
30 
146,9 
2016 
7,119 
203,6 
140 
50 
28 
139,3 

---

 
I.1.-расм. Шўртан кони бўйича кўрсатгичлар динамикаси 
 

---

II.4. Кудукларни тула ва жорий таъмирлаш 
«Шуртаннефтгаз» УШКга карашли нефт ва газ казиб чикаришда 
ишлатилаётган конлардаги кудукларини тула таъмирлаш ишлари 2010 йил 
мобайнида «Узнефтгазкудуктаъмирлаш» ОАЖ нинг Шуртан тармоги, 
«Нефтгазсинаш» ОАЖ корхонаси, «Косон НГКЭ» ШК, «Хисоролди 
НГКЭ» ШК, КашПИ ОАЖ хамда «Шуртаннефтгаз» УШКга карашли нефт 
ва газ кудукларни мукаммал таъмирлаш бригадалари томонидан амалга 
оширилди. 
«Узнефтгазкудуктаъмирлаш» ОАЖ нинг Шуртан тармогида 2та 
махсус таъмирлаш бригадалари мавжуд булиб, 12 соатли вахта усулида иш 
олиб борилди. Мазкур жамоада 4 та дастгох (АК-60, А-50, УПТ-50, 
Скайтоп-80), «Нефтегазсинаш» ОАЖ таъмирлаш бригадалари мавжуд 
булиб. 12 соатли вахта усулида иш олиб борилди. Мазкур жамоада 1та
АК-60 дастгохи билан, «Хисоролди НГКЭ» ШК таъмирлаш бригадалари 
Уралмаш-3Д дастгохи билан, «КосонНГКЭ» ШК таъмирлаш бригадалари 
Уралмаш-3Д дастгохи билан, «КашПИ» ОАЖ таъмирлаш бригадалари 
Уралмаш-3Д дастгохи билан, «Шуртаннефтгаз» УШК карашли нефт ва газ 
кудукларни мукаммал таъмирлаш цехи тузилиб 1 та таъмирлаш бригадаси 
мавжуд булиб, 12 соатли вахта усулида иш олиб борилди. LТО 550 
«COOPER дастгохи билан таъминланган.
Тўлиқ таъмирлашдан сўнг ишга қўшилган қудуқлардан бир кунда 
қушимча 450 минг м
3
газ ва 9 тн баркарорлашмаган конденсат қазиб
чиқаришга эришилди. 
Тузли кислота ёрдамида қудуқларнинг махсулдорлигини ошириш 30 
та қудуқда режалаштирилган бўлиб, амалда 34 та ишлатиш кудуғида, 
шундан: 30 та газ қудуқғида утказилди. Режага нисбатан ортиқча 4 та 
қудуқда бажарилди.
“Нефт ва газ қудуқларини ён стволни кесиш орқали қазиб ўтиш ва 
мураккаб таъмирлаш ишларини бажариш” цехига қарашли Калтюбинг 

---

қурилмаси ёрдамида жами 30 та қудуқларда қудуқ тубини ювиш ишлари 
бажарилиб, бир кунда қўшимча 50 минг м
3
газ қазиб олишга эришилди. 
Чет ташкилотларда Калтюбинг қурилмаси ёрдамида 10 та кудукда 
иш бажарилди.
2019 йилда нефт ва газ конларидаги ишлаётган қудуқларда 
газодинамик, газоконденсатли, ишчи, устки мувозонат ва қатлам босимини
аниқлаш каби жами 8350 та тадқиқот ишлари утказилиши 
режалаштирилиб, амалда 8988 та тадқиқот ишлари утказилди. Бу 
тадқиқотлар натижалари асосида қудуқларни лойихада курсатилган 
курсаткичлар асосида ва тузилган технологик тартиб асосида ишлаши 
доимий назорат қилиб борилганлиги сабабли юқорида кайд этилган 
натижаларга эришилди.
2.3 –жадвал
№ 
т/р 
Кон номи 
Тула таъмирланган 
кудуклар сони 
режа 
амалда 
% 
1. 
Шуртан 
20 
5 
25 
2.4 –жадвал  
№ 
т/р 
Таъмирлаш 
турлари 
Конлар 
номи 
Улчов 
бирлиги 
Кудуклар 
сони 
Кудукларни 
номери 
режа амалд
а 
1. 
Кудукларни 
тула 
таъмирлаш, 
жами 
кудук 
106 
107 
Шу жумладан 
Шуртан кудук 
20 
5 
№22, 24, 146, 
162, 267 
3. 
Кудуклар 
махсулдорлиги
ни ошириш 
кудук 
30 
34 
Шу жумладан 
Шуртан кудук 
10 
17 
2, 14, 21, 52, 61, 
96, 139, 144, 155, 
173, 183, 201, 
202, 207, 210, 
240, 253 

---

II.5. Газ ва газконденсат уюмларини ишлатиш жараёни ва 
системалари 
Газ ва газконденсат уюмларининг ишлатиш асослари ва уларга 
таъсир этадиган геологик шароитлар бир қатор хусусиятларга эга. 
Нефть уюмларидан фарқли ўлароқ газ уюмларини ишлатиш қатламга 
таъсир этмасдан, табиий энергиядан фойдаланиб амалга оширилади. Шу 
сабабли уюмни ишлатиш чоғида газни чиқариб олиш қатламнинг ўртача 
босимини пасайтириш орқали, яъни газ режимида тез суръатларда, таранг 
– сув босимли режимда паст суръатларда бажарилади. Ишлатилаётган газ 
уюмларида қатлам босимининг пасайиши муҳим натижаларга олиб келади. 
Уюмларни чегара ташқарисидаги зона билан ўзаро таъсиридан уюмларда, 
айниқса йирикларида қатлам босимининг пасайиши сув босимли 
системанинг ҳамма қисмидаги қатлам босими ҳолатига таъсир этади. 
Натижада ишлатилаётган уюмларга яқин жойлашган янги уюмларни 
ўзлаштириш бошлангандаги босими миқдори сув босимли системанинг 
бошланғич босимига нисбатан паст бўлиши мумкин. 
Агар ишлатилаётган уюмлар бир вақтда ҳосил бўлган жинсларда 
жойлашган бўлса, уларнинг ўзаро таъсири кузатилади, бунда қатлам 
босимининг пасайиш тезлиги газ чиқариб олиш суръатига мос келмайди.
Уюмда қатлам босими пасайиши оқибатида ишлатиш жараёнида қудуқ 
дебити мунтазам камайиб боради. Нефть қудуқларидан фарқли ўлароқ, 
босимнинг пасайишига боғлиқ ҳолда газ қудуғининг дебитининг 
камайиши кузатилади, ҳатто қудуқ тубида доимий депрессия сақланганда 
ҳам дебитнинг камайиши давом этаверади. Бундай вазият қудуқ туби 
зонасида газнинг жуда катта тезликда ҳаракатланиши натижасида 
фильтрациянинг чизиқли қонунининг бузилишидан келиб чиқади. 
Қатлам ва қудуқ туби босимларининг пасайиши билан улар 
орасидаги геостатик босим миқдори ортади ва у жинс-коллекторларнинг, 
айниқса қудуқ туби зонасидаги жинсларнинг деформацияланишига олиб 
келади. Натижада жинсларнинг коллекторлик хусусиятлари ёмонлашади 

---

ва қудуқ дебитининг камайиши кузатилади. Қатлам босимининг 
пасайишидан қудуқда ювувчи суюқликнинг ютилиши ва бошқа 
мураккабликлар келиб чиқиши мумкин, бундай салбий ҳодисаларнинг 
олдини олиш учун бурғиланаётган қудуқдаги маҳсулдор қатламни очиш 
технологиясига ўзгартиришлар киритиш керак бўлади. 
Газ уюмларининг муҳим хусусиятларидан бири шундан иборатки, 
газнинг юқори даражада ҳаракатчанлиги ҳисобига ҳар бир уюм яхлит бир 
газодинамик системани ҳосил қилади, демак, уюмни ишлатиш жараёнида 
унинг ҳамма қисми ўзаро боғлиқ ҳолда бўлади. Шунингдек, газ 
уюмларини ишлатишнинг бошқа хусусиятларига қатлам газининг тез 
ҳаракатланиши билан бир қаторда қудуқлар дебитининг катталиги ҳам 
киради, бир хил коллекторлик хусусиятларига эга бўлган қатламлардаги 
газ қудуқларининг дебити нефть қудуқлариникига нисбатан икки маротаба 
катта бўлади. Бу ҳол газ уюмини жуда юқори суръатларда ишлатиш 
имконини беради ва шу сабабли қазиладиган қудуқлар тўри зичлиги нефть 
уюмлариникига нисбатан кам бўлади. 
Юқорида қайд қилинганлардан маълумки, қатлам ва қудуқ туби 
босимининг пасайишидан газ қудуқлари дебити ҳам камайиб боради. 
Қудуқ дебитининг пасайиш жараёнида чиқариб олинаётган газ 
миқдорининг узоқ вақт ўзгаришсиз қолишини таъминлаш мақсадида 
қўшимча қудуқлар бурғиланиб, улардан фойдаланилади. Натижада 
ишлаётган қудуқлар сони ортади. Лекин шунда ҳам қудуқлар тўрининг 
ўртача зичлиги нефть уюмларини ишлатиш жараёнидагига нисбатан кам 
бўлади. Олинадиган газ захираларининг 60-70% чиқариб олингандан сўнг 
одатда қудуқлар қазиш тўхтатилади. 
Нефть ва газ конларини ишлатиш чоғида сувланган қудуқларни 
ишлатиш масаласи турлича ҳал қилинади. Нефть қудуқларида сув пайдо 
бўлгандан кейин ҳам у узоқ вақт ишлатилади, олинаётган маҳсулотда 
сувнинг миқдори ортиб, 95-99% га этганда қудуқни ишлатиш тўхтатилади. 
Натижада сувланган қудуқлардан катта ҳажмдаги йўлакай сувлар олинади. 

---

Сув босимли режимда ишлаётган газ уюмларида уюмга сув кириб келса ва 
қудуқда намоёнланса, бундай қудуқлар озроқ миқдорда сув олингач 
тўхтатилади. Бунинг асосий сабаби шундаки, газ конлари қурилишида 
газни йиғиш ва тайёрлашда унинг таркибида кўп миқдорда сув бўлмаслиги 
лозим. 
Газконденсат уюмларни ишлатиш ҳам ўзига хос хусусиятга эга. 
Қатламларнинг табиий режимидан фойдаланиб уюмдан газ олишда қудуқ 
тубидаги босим, сўнгра қатлам босими ҳам конденсация бошланишидаги 
босимдан пасаяди. Натижада дастлаб қудуқ туби зонасида, ундан кейин 
ҳамма жойда фазавий ўтиш бошланади – конденсат газдан суюқ ҳолатда 
ажралади ва жинс ғоваклари ичига жойлашади, конденсатни чиқариб олиш 
коэффитсиэнти қиймати пасаяди. 
Конденсат ер ости газларининг сепарацияланган (ажралиб чиққан) 
суюқ маҳсулоти ҳисобланади. Мўътадил шароитдаги қатлам газининг 
конденсати суюқ углеводороддан таркиб топади. Углеводородли 
конденсат фойдали қазилма ҳисобланади. Таркибида кўпроқ пентан ва 
алкан, циклан, арен таркибли, нисбатан оғир углеводородлар мавжуд. 
Конденсатнинг зичлиги одатда 0,758 г/см3, температураси 2000С дан 
3500С га этганда ростмана қайнайди. 
Конденсат нефть кимёси саноатида қимматбаҳо хом ашё 
ҳисобланади. Шу сабабли захирасига кўра йирик, конденсат миқдори 
юқори бўлган уюмларда конденсация бошланиш босимидан юқори бўлган 
қатлам босимининг сақланишини таъминлайдиган ишлатиш системасини 
қўллаш ўта долзарб муаммолардан ҳисобланади. Ҳозирги вақтда бу 
мақсадга қатламга қуруқ газ ёки сув ҳайдаш методини қўллаб эришиш 
мумкин. 
Аксарият ҳолларда биринчи метод қўлланилиб, унга кўра қатламга 
ушбу уюмдан чиқариб олинаётган конденсатдан ажралган газ қатлам 
босимини сақлаб туришга этарли ҳажмда ҳайдалади. Бундай технологик 
усул сайклинг-жараён деб аталади. Қатламга қуруқ газ ҳайдаш қудуқдан 

---

чиқариб олинаётган газ таркибида конденсат миқдори минимумга 
тушгунча давом этказилади. Шундан кейин бу жараён тўхтатилиб, ҳайдаш 
қудуқлари чиқариб олиш қудуқлари фондига ўтказилади, уюм оддий газ 
уюми сифатида ишлатилади. Бу методни қўллашда айрим қийинчиликлар 
ҳам келиб чиқади, чунончи, қуруқ газнинг кўп қисмидан узоқ вақт 
давомида халқ хўжалигида фойдаланилмайди ҳамда жараённи амалга 
оширишда техник мураккабликлар юзага келади. 
Бундай ҳолларда уюмга сув бостириш методи афзал бўлиб, ундан 
уюмни ишлатиш бошланиши билан фойдаланиш мумкин. Чиқариб 
олинаётган қуруқ газ тўлалигича халқ хўжалигида ишлатилади. Шу билан 
бирга сув бостириш методини қўллаш катта харажатлар талаб қилади. 
Уларнинг асосийлари – яхши ўтказувчан қатчаларда ҳаракатланаётган 
сувларнинг қудуқ тубига кириб келиши натижасида қудуқнинг сувланиши 
ва ундан фойдаланиш муддатининг қисқариши ва б. Уюмдаги юқори 
қатлам босимини сув бостириш усули билан сақлашда айрим қудуқлар 
сувланиши мумкин, уларни ишлатиш фондидан чиқарилиши уюмнинг 
ишлатиш жараёни самарадорлигини пасайтириши ва ер остида газ ва 
конденсат захираларининг маълум бир қисмининг қолиб кетишига сабаб 
бўлиши мумкин. Сув бостириш методи газконденсат уюмларини 
ишлатишда кенг қўлланилмайди. 
Таркибида конденсат миқдори кам бўлган табиий режимдаги газ ва 
конденсат уюмларини ишлатиш лойиҳасини тузиш ўзига хос хусусиятга 
эга бўлиб, газ чиқарувчи қудуқларнинг лойиҳавий сони уюмни узоқ вақт 
ишлатиш ва энг кўп миқдорда газ олишни таъминлашга кўра аниқланади. 
Газни чиқариб олиш коэффитсиэнти миқдорини лойиҳадаги кўрсаткичга 
этказиш масаласи қазилган ушбу қудуқлардан фойдаланиб ҳал қилинади. 
Уюмдан олинаётган газ миқдорининг камайиши бошланганда қўшимча 
қудуқлар бурғиланиши тўхтатилади. Нефть уюмларида эса лойиҳаланган 
қудуқларнинг кўп қисми нефть чиқариб олиш коэффитсиэнтининг 
лойиҳавий кўрсаткичига эришишга йўналтирилади. Тегилмаган нефть 

---

қолдиқлари аниқланган участкаларда қудуқларни бурғилаш уюмни 
ишлатиш даврининг якуний қисмигача давом эттирилади. 
Газ уюмларининг геологик тузилиши нефть уюмлариникига 
нисбатан кам сонли қудуқлар билан ёритилиши мумкин. Шу сабабли газ 
уюмларининг геологик тузилишини ва захираларини ўрганишда билвосита 
методлардан – гидродинамик, моддий баланс ва бошқалардан ҳам 
фойдаланилади. 
Газ ва газконденсат уюмларини ишлатиш системасини танлашда 
газни йил давомида газ чиқариб олиш динамикасига ва конни 
ишлатишнинг ҳамма жараёнларига уларнинг геологик-кон тавсифи таъсир 
этади. 
Уюмни ишлатишда унинг табиий режими қатлам босимининг 
пасайиш суръатига ва ўз навбатида қудуқ дебитининг камайиш табиатига 
таъсир этади. Бу ҳол чиқариб олинаётган газ дебитининг максимал 
қийматини узоқ вақт сақлаб қолишга зарур бўлган қўшимча қудуқларни 
бурғилаш муддатини, кон қурилиши даврини, қудуқни ишлатиш 
технологиясини ва миқёсини аниқлаш имконини беради. Худди шундай 
шароитда сув босимли режимдаги уюмларда қатлам босими газ 
режимдагига нисбатан жуда секин пасайиб боради, чекка областлардаги 
фаолликнинг ортиши билан босимнинг камайиши секинлашади. 
Шу билан бирга сув босимли режимнинг таъсири ноқулай 
оқибатларга олиб келади. Майдон ва геологик кесим бўйича газли 
жинсларнинг коллекторлик хусусиятларини ҳар хиллиги ҳамда уюмнинг 
турли участкаларининг нотекис дренажланиши яхши ўтказувчан 
қатчаларда сув оқими ҳаракатининг тезлашишига олиб келади. Бу ҳол 
газлиликнинг жорий ташқи чегарасида жойлашган қудуқларни муддатидан 
олдин сувланиб қолишига сабаб бўлади. 
Газ уюмларида нефть уюмларидагига нисбатан сувнинг нотекис 
ҳаракатланишига шароит мавжуд бўлади. Чунки жинсларнинг газ 
ўтказувчанлиги нефть ва сув ўтказувчанлигига нисбатан паст бўлади. 

---

Натижада газ уюмларига ўтказувчан қатчалар бўйлаб сувнинг нотекис 
кириб келиши учун шароит юзага келади. Бундай ҳолатда маҳсулдор 
ётқизиқларнинг қалинлигини ҳисобга олган ҳолда чиқариб олинаётган газ 
миқдорини тартибга солиш муҳим аҳамиятга эга, зеро бу жараён сувнинг 
кириб келиш тезлигини бараварлаштиради. Шунингдек, қудуқларда 
сувланган интервалларни ажратиш ишлари бажарилади. Шу билан бирга
жинсларда сувнинг нотекис ҳаракатланишидан келиб чиқадиган салбий 
оқибатлар заминда газларнинг йўқотилишига сабаб бўлади. 
Маҳсулдор горизонтлар таркибининг ҳар хиллик даражаси турлича 
бўлиб, сув босимли режимдаги уюмлардан газ чиқариб олиш 
коэффитсиэнти қиймати катта интервалда ўзгаради. Коллекторлик 
хусусиятлари мўътадил ҳар хил уюмларда газ чиқариб олиш 
коэффитсиэнти миқдори жуда юқори бўлиб, газ режимидаги 
уюмларникига яқин бўлади. Геологик тузилиши юқори даражада 
ўзгарувчан уюмлардан газ чиқариб олиш коэффитсиэнтининг якуний 
қиймати бироз камроқ бўлади. 
Чиқариш қудуқларини майдон бўйлаб жойлаштиришда уюмнинг 
табиий режими табиатини ва ётқизиқларнинг маҳсулдор қисмининг 
геологик тузилишини ҳисобга олиш зарур. 
Газ режимли шароитларда коллекторлик хусусиятлари мўътадил ҳар 
хил бўлган уюмларда қудуқларни майдон бўйлаб бир текис жойлаштириш 
афзалдир. Қатламлар тузилиши ҳар хил бўлиб, уюм зонасида юқори 
маҳсулдорликка эга бўлса, у ҳолда қудуқларни фақат шу зонага 
жойлаштириш мақсадга мувофиқдир. Агар қатламларнинг коллекторлик 
хусусиятлари уюмнинг гумбаз қисми томон яхшиланиб борса, қудуқларни 
структуранинг энг юқори қисмига жойлаштириш лозим. Йирик 
конларнинг марказий қисмида жойлашган қудуқларнинг саноат 
миқёсидаги аҳамияти бу тадбирнинг юқори самарадорлигини кўрсатди. 
Сув босимли режимдаги газ уюмларида қудуқларни жойлаштириш чекка 
сувларни уюм томон бир маромда кириб келишини таъминлаши лозим. 

---

Шу сабабли қудуқларни жойлаштириш масаласи газга тўйинган 
жинсларнинг бутун қалинлиги бўйича дренажлашга жалб қилишни 
назарда тутади. Бундай шартларнинг бажарилишини бир маромда 
жойлашган қудуқлар тўри орқали назорат қилиш мумкин, бундай ҳолларда 
тегилмаган газ қолдиқларини ҳосил бўлиши кескин камаяди. 
Уюмларнинг геологик тузилиши мустақил серияларда қудуқлар 
бурғиланаётган ишлатиш объектларини ажратиш масалаларини ҳал 
қилишга таъсир этади. Массив тузилишли, бир гидродинамик система 
билан ифодаланган, маҳсулдор ётқизиқлар қалинлиги катта бўлган (бир 
неча юз метрга этадиган), газ режимидаги уюмларни бир туркумда 
бурғиланган қудуқлар ёрдамида яхлит ишлатиш яхши натижалар беради. 
Уюмлар бир неча қатламлардан тузилган бўлиб, улар орасидаги 
гидродинамик боғлиқлик кучсиз бўлса, газли ва сув босимли режимдаги 
газга тўйинган қалинликлар йиғиндиси катта бўлганда иккита, учта ва 
ундан кўп ишлатиш объектларини ажратиш мақсадга мувофиқ. Бундай 
ҳолларда ҳар бир объектни ишлатишни бошқариш осон бўлади. 
Агар уюм қатламсимон тузилган бўлиб, жинсларнинг коллекторлик 
хусусиятлари бир-бирига ўхшаш ва қатламларнинг умумий қалинлиги 
кичик бўлса, ҳамма қатламларни бир ишлатиш объектига бирлаштириш 
иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай объектларда 
бурғиланаётган дастлабки қудуқлар ҳамма қатламларни очиши лозим, 
кейин кавланадиганлари эса олдиндан танланган қатламларни очади. 
Газ уюмларини ётиш чуқурлиги кон қурилишига ва ишлатиш системасига 
таъсир этади. Қатлам босими инфильтрацион табиатга эга бўлса (бундай 
шароитларда фаол сув босимли режимнинг намоёнланиш эҳтимоли 
ортади), бошланғич босим қиймати маҳсулдор қатламларнинг ётиш 
чуқурлигига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Бу ўз навбатида қудуқларнинг 
бошланғич дебитига ва уюмдан газни чиқариб олиш динамикасига таъсир 
этади. 

---

Қатлам босимини сақлаган ҳолда газконденсат уюмларини 
ишлатишда ишлатиш системасини ва унинг кўрсаткичларини танлаш 
асосан геологик омилларга боғлиқ. Ҳайдаш ва чиқариб олиш қудуқларини 
жойлаштиришнинг ва газконденсат уюмига таъсир этишнинг самарасини 
асослаш ҳам ўша геологик омиллар билан аниқланади ва худди нефть 
уюмига сув ҳайдаш каби – уюм ўлчамига, унинг тектоник тузилишига, 
жинсларнинг коллекторлик хусусиятларига, жинсларнинг макро ва микро 
ҳар хиллик даражасига боғлиқ бўлади. 
Қатламга қуруқ газ ҳайдашда, ҳайдаш ва чиқариб олиш қудуқларини 
жойлаштириш системасини асослашда уюмнинг чегара ташқариси области 
билан алоқаси бор ёки йўқлигини, уюмнинг ўлчамини, жинсларнинг ётиш 
бурчагини ҳисобга олиш зарур. Уюмнинг ўлчами кичик, жинсларнинг 
ётиш бурчаги катта ва уюмнинг чегара ташқарисидаги област билан 
(литологик типдаги уюм бўлиб, унинг асосида тўсилган − ўралган нефтли 
қатламлар 
мавжудлиги) 
ўзаро 
алоқаси 
бўлмаса, 
қудуқларнинг 
жойлаштириш тартиби қуйдагича бўлади: ҳайдаш қудуқлари уюмнинг 
ички қисмида, чиқариб олиш қудуқлари уюмнинг ташқи қисмида 
жойлашади. Бу вариант қуйидаги афзалликларга эга: жуда зич тузилган 
қатлам газининг зичлиги кам қуруқ газ билан юқоридан пастга томон 
йўналишда сиқиб чиқарилиши катта самара беради; қатлам газининг бир 
қисмининг уюм чегарасидан ташқарига сиқиб чиқариш учун геологик 
шарт-шароитларнинг 
йўқлиги; 
сайклинг-жараёндан 
сўнг 
ҳайдаш 
қудуқларини чиқариб олиш қудуқлари фондига ўтказиш мумкинлиги ва б. 
Уюм сув босимли система билан яхши алоқадор бўлганда, айниқса 
қатламлар қия ётганда ҳайдаш қудуқлари уюмнинг чекка қисмларида, 
чиқариб олиш қудуқлари эса уюмнинг ички қисмида жойлашган варианти 
кўпроқ афзалликка эга. Бундай геологик шароитларда уюмни 
ишлатишнинг ушбу системасини қўллаш билан газлилик чегарасидан 
узоқда жойлашган чиқариш қудуқларини узоқ вақт сувсиз ишлатиш 
мумкин. 

---

Ҳайдаш қудуқлари жойлашган зонада қатлам босимининг 
кўтарилиши уюмга чегара сувларининг кириб келишини кескин 
камайтиради. Газлилик майдони қанчалик катта бўлса, майдон бўйлаб 
ҳайдаш ва чиқариш қудуқларини бир маромда жойлаштириш учун 
шунчалик қулай шарт-шароитлар юзага келади, яъни бу система нефть 
уюмларини ишлатиш системасига ўхшасада, бунда қудуқлар орасидаги 
масофа катта бўлади. 
Газконденсат уюмларини сув бостириш методини қўллаб ишлатиш 
мумкин, бунда жинс-коллекторларнинг ўтказувчанлигининг юқори 
бўлиши ҳайдаш қудуқларини суюқлик қабул қилаолиш имкониятини 
таъминлайди. Кичик уюмларда чегара ташқарисига, йирикларида – чегара 
ичра сув бостиришни қўллаш ёки ҳайдаш қудуқларини қаторлар 
кўринишида жойлаштириш мақсадга мувофиқ. 
Газконденсат уюмларини ишлатишда қатламлар таркибининг ҳар 
хиллиги ҳар қандай ишчи омилдан фойдаланганда ҳам сезилади. Қуруқ газ 
ҳайдалганда унинг чиқариш қудуқлари тубига кириб келиши муддатидан 
аввал содир бўлиши мумкин. Бу ҳолат конденсатни уюмдан чиқариб олиш 
жараёни самарадорлигини пасайтиради, пасайиш муддатининг узоқ вақт 
сақланиб қолишига олиб келади, шу сабабли уюмга катта ҳажмда газ 
ҳайдаш лозим бўлади. Газ ҳайдаш чоғида қатламлар таркибининг ҳар 
хиллиги сабабли яхши ўтказувчан қатчалар орқали сувнинг муддатидан 
олдин кириб келиши ва чиқариш қудуқларининг сувланиши кузатилади. 
Уюмларнинг ишлатиш системасини танлашда, биринчи навбатда қудуқлар 
сонини аниқлашда қатлам-коллекторларнинг мустаҳкамлиги асосий рол 
ўйнайди. Газ қудуқлари дебитининг юқори бўлиши қудуқ туби зонасидаги 
қатламларнинг табиий тузилишини бузиши мумкин, шунга кўра бу жараён 
нефть қудуқларидан фойдалангандагига нисбатан шиддатли кечади. 
Кучсиз цементланган терриген жинслар ва гил цементли ётқизиқлар тез 
бузилишга моилроқдир. Жинсларнинг майдаланиши қудуқ сувланганда 
янада тезлашади, чунки сув таъсирида цемент кўпчийди ва 

---

деформацияланади. Бундай жараёнларни қудуқлардаги дренажланаётган 
қатламлар қаршисига махсус фильтрлар ўрнатиш, қудуқнинг сувсиз 
ишлаш муддатини чўзиш, қудуқ дебитини чеклаш каби тадбирлар билан 
тўхтатиш мумкин. Охирги ҳолатларда газ олиш суръатини сақлаб қолиш 
учун қудуқлар миқдорини кўпайтириш керак. Газ қудуқларини ишлатишда 
жинсларнинг бузилиши мумкин бўлган ҳажмини ва бу жараённи чеклаш 
тадбирлари кернни ва турли режимдаги сувсиз ҳамда сувланган 
қудуқларни ўрганиш, конни тажриба-саноат миқёсида ишлатиш ва 
разведка қилиш даврларида асослаш лозим бўлади. 
Юқорида қайд қилинганлардан маълумки, газ ва конденсат 
конларини ишлатиш шароитларини ва системаларини танлашга геологик 
омиллар кучли таъсир этади, лекин улар асосида фақат технологик 
эчимларнинг дастлабки тавсияларинигина ишлаб чиқиш мумкин бўлади. 
Демак, газ уюмларининг ишлатиш системасини танлашда қуйидаги 
омиллар таъсири кучли бўлади: конни маълум бир суръатда ишлатиш, унга 
мос келувчи қатлам босимининг пасайиш тезлиги, конни излашга зарур 
бўлган иншоотлар ва уларни қуриш муддатлари, қудуқларни 
жойлаштиришнинг турли вариантлари, қатламга газ ёки сув ҳайдашнинг 
техник имкониятлари ва б. 
Нефть конларида бўлганидек, газ конларининг ҳамма геологик 
омилларини ҳисобга олувчи энг қулай ишлатиш системалари бир неча 
вариантларда 
бажарилган 
гидродинамик 
ҳисоб-китоблар 
орқали 
асосланади, бунда коннинг кон-геологик тавсифи тўлиқ ўрганилиб, 
ҳисобга олинади, энг яхши вариант техник-иқтисодий кўрсаткичларни 
таққослаш асосида танланади. Бу масалалар «Нефть ва газ конларини 
ишлатиш» фани ўқитилганда чуқур ўрганилади.