I kirish qattiq jismlar haqida ma’lumot II asosiy qism

Qattiq jismlar fizikasi — fizikaning qattiq jismlarning tuzilishi va asosiy xossalarini hamda ularda yuz beruvchi xodisalarni oʻrganuvchi sohasi. Mustaqil soha sifatida 20-asr boshlarida shakllanib, kvant mexanika yaratilgandan soʻng tez rivojlana boshladi. Qattiq jismlar fizikasi. kristallografiya, metallar fizikasi, yarimoʻtkazgichlar fizikasi, mustahkamlik va plastiklik fizikasi, qattiq jismlar magnetizmi, oʻta oʻtkazuvchanlik, radiatsion fizika va boshqalar sohalarni, optika, akustika, past temperaturalar fizikasi, tutash muhit mexanikasi, kinetik fizika, polimerlar fizikasi, tartibsiz va amorf muhitlar fizikasi va boshqalar sohalarning ayrim boʻlimlarini birlashtiradi. Bu yoʻnalishlarning nazariy asoslari qattiq jismlar nazariyasining tushunchalari va qonunlariga asoslanadi. Qattiq jismlar fizikasida fizik hodisalar (kristall panjaralarning tebranishi, fazaviy oʻtishlar, elektromagnit toʻlqinlar, xususan, yorugʻlikning nurlanishi hamda yutilishi va boshqalar) ni eksperimental va nazariy oʻrganishga katta ahamiyat beriladi. Kristallarda nuqsonlarning hosil boʻlishi, ularning qattiq jismning fizik xossalariga taʼsiri mexanizmlarini oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Qattiq jismlar fizikasida ikki asosiy usul: fenomenologik va mikroyekopik usul qoʻllanadi. Fenomenologik usulda qattiq jism simmetriyaning maʼlum qonunlarini qanotlantiruvchi uzluksiz yaxlit muhit deb qaraladi. Bu usul koʻp sonli eksperimental faktlarni tushuntirish imkonini beradi, biroq qattiq jismlarda kuzatiladigan hodisalarning mohiyatini ochib bermaydi. Mikroskopik usulda har qanday qattiq jismga maʼlum qonunlar boʻyicha oʻzaro taʼsirlashuvchi zarralar sifatida qaraladi. Bu usulda qattiq jismlarning xossalari va ularda yuz beradigan hodisalar kvant mexanika, statistik fizika, kvant elektrodinamika qonunlari asosida tushuntiriladi. Qattiq jismlar fizikasida mutlaq qattiq jism, elementar gʻalayonlanish yoki kvazizarralar kabi taqribiy model va konsepsiyalardan foydalaniladi. Eksperimental qattiq jismlar fizikasida tadqiqotlar radioaktivatsion analiz, rentgenostruktura analizi, radiospektrokopiya, optik spektroskopiya va boshqalar koʻpgina usullar bilan olib boriladi. Qattiq jismlar fizikasining muhim vazifalaridan biri — berilgan xususiyatli yangi materiallar (oʻta qattiq va oʻta toza moddalar; yuqori trali oʻta oʻtkazgich moddalar) yaratish va ularni hosil qilish yoʻllarini asoslab berish.
Bogʻlanishlarning turi boʻyicha qattiq jism bir-biridan elektronlarning fazoviy taqsimoti bilan farq qiladigan 5 sinfga ajraladi: 1) ionli kristallarda ionlar orasida asosan elektrostatik tortishish kuchlari taʼsir etadi; 2) kovalent bogʻlanishli kristallarda qoʻshni atomlarning valent elektronlari umumiylashgan boʻladi. Kristall ulkan molekulaga oʻxshaydi; 3) koʻpchilik metallarda bogʻlanish energiyasi harakatlanayotgan elektronlarning ion asos bilan oʻzaro taʼsiri tufayli hosil boʻladi (metall bogʻlanish); 4) molekulyar kristallarda molekulalar ularning dinamik qutblanishi tufayli paydo boʻladigan zaif elektrostatik kuchlar (VanderVaals kuchlari) yordamida bogʻlanadi; 5) vodorod bogʻlanishli kristallarda vodorodning har bir atomi tortishish kuchlari yordamida bir vaqtning oʻzida 2 ta boshqa atom bilan bogʻlanadi. Bogʻlanishlar turi boʻyicha tasnif shartli boʻlib, koʻpgina moddalarda turli bogʻlanishlarning kombinatsiyasi kuzatiladi.