I shamshidinov noorganik moddalar va

Kaliy orto- va metafosfatlar. Kaliy orto- va metafosfatlar yuqori 
konsentratsiyali fosfor-kaliyli o‘g‘itlar hisoblanadi. Mono-, di- va 
trikaliyfosfatlar – fosfat kislotaning kaliy gidroksid yoki karbonat bilan 
neytrallanishi natijasida olinadi, masalan: 
2H
3
PO
4
+ K
2
CO
3
= 2KH
2
PO
4
+ H
2
O + CO
2
Kaliy ishqorining qimmatligi va kamyobligi sababli bu usul mineral 
o‘g‘itlar sanoatida qo‘llanilmaydi. 
Kaliy xlorid, sulfat kislota va fosforit asosida ham monokaliyfosfat 
olinishi mumkin. Shunday usullardan birida kaliy xlorid 200
O
C 
haroratda ortiqcha miqdordagi konsentrlangan sulfat kislota bilan 
aralashtiriladi – bunda HCl yo‘qotiladi va kaliy gidrosulfatning sulfat 
kislotadagi suspenziyasi olinadi; unda 70
O
C haroratda fosforitga ishlov 
beriladi: 
KCl + H
2
SO
4
KHSO
4
+ HCl 
2KHSO
4
+ Ca
3
(PO
4
)
2
2KH
2
PO
4
+ 3CaSO
4
∙2H
2
O 
Gips ajratiladi va suv bilan yuviladi, eritma esa 50-60% KH
2
PO
4
gacha bug‘latiladi va unga metanol qo‘shib, KH
2
PO
4
kristallantiriladi. 
Qolgan eritmadan metanolni uchirish va tarkibida ~54% P
2
O
5
bo‘lgan 
fosfat kislota hosil qilish uchun distillyatsiyalanadi hamda metanol 
jarayonga qaytariladi. Marokko fosforitini qayta ishlashdagi fosfor va 
kaliydan foydalanish darajasi mos ravishda 92 va 90-95% ni tashkil 
etadi; mahsulot tarkibida: 30% K
2
O; 46% P
2
O
5
; 0,6% Al; 0,6% Fe; 1,5% 
F; 3% SO
4
2-
bo‘ladi. 
KH
2
PO
4
ni 320
O
C da degidratatsiyalash natijasida, tarkibida 57-
58% P
2
O
5
va ~38% K
2
O bo‘lgan kaliy metafosfat (KHPO
3
)
n
olinadi 
[nazariy jihatdan (KHPO
3
)
n
tarkibida 50,13% P
2
O
5
va 39,87% K
2
O 
bo‘ladi]. Qizdirilgan massani sekin sovutish natijasida suvda 
erimaydigan shishasimon suyuqlanma olinadi; tez sovutish natijasida esa 
hosil qilingan mahsulot tarkibidagi bir qism P
2
O
5
suvda eruvchan, 
qolgan qismi esa sitratli eritmada eruvchan bo‘ladi. Kaliy 

---

266 
metafosfatning suvda eruvchanligi uning fizik xolati (kristall mahsulot – 
Kurrol tuzi – shishasimon mahsulotga nisbatan kam eruvchi) va tarkibi 
bilan aniqlanadi. Degidratlanish to‘la bo‘lmasa yoki degidratlanish turli 
xil qo‘shimchalar (masalan, ishqoriy-er metallari xloridlari yoki 
sulfatlari, Fe
2
O
3
) ishtirokida amalga oshirilsa, tarkibida barcha fosfor 
suvda eruvchan shaklda bo‘lgan mahsulot olinishi mumkin. Kaliy 
metafosfat yuqori samarador, amalda gigroskopik bo‘lmagan va bir-
biriga yopishib qolmaydigan o‘qit hisoblanadi; u urug‘lar uchun zaharli 
emas, uning eritmalarini ammoniylashtirilishi natijasida kaliy va 
ammoniy fosfatlarining aralashmasi olinishi mumkin. 
Kaliy metafosfat kaliy xloridni fosfat kislota (~900
O
C) yoki 
fosfor(V)-oksid (1000-1050
O
C) bilan yuqori haroratli parchalash orqali 
olinishi 
mumkin; 
bu 
jarayonlar 
yuqori 
energiyasig‘imli 
va 
korroziyabardosh jihozlar qo‘llanilishi bilan bog‘liqdir. 60-70
O
C 
haroratda kaliy xloridni tarkibida 23% P
2
O
5
bo‘lgan termik yoki 
ekstraksion fosfat kislotada parchalash orqali nisbatan arzon usulda kaliy 
metafosfat ishlab chiqarilishi ham mumkin. Hosil qilingan suspenziya 
(~56% H
2
O) quritiladi, so‘ngra esa 350-370
O
C da qizdiriladi. Sovutilishi 
natijasida tarkibida 54% P
2
O
5
(sitratli eritmada eruvchan shakldagi), 35-
39% K
2
O va 0,3% xlor bo‘lgan mahsulot olinadi. Gazli fazaga 
chiqadigan vodorod xloridni tutib qolinishi natijasida 16-18% li xlorid 
kislota hosil qilinadi, uning ishlatilish sohalarini topish muammolar 
keltirib chiqarishi mumkin. Yanada yuqoriroq konsentratsiyali xlorid 
kislota kaliy xloridni bug‘latilgan (~50% P
2
O
5
) ekstraksion fosfat 
kislotada ikki bosqichli parchalash orqali olinadi. Birinchi bosqichda 
~300
O
C va ikkinchi bosqichda 700
O
C haroratda suyuqlanma olinadi, uni 
sovutish natijasida tarkibida 57% P
2
O
5
, 35% K
2
O bo‘lgan mahsulot 
olinadi.