I shamshidinov noorganik moddalar va

Ammoniy fosfatlari ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy asoslari. 
Ammoniy fosfatlari ishlab chiqarish uchun ammiak va ortofosfat kislota 
(ekstraksiyali ham, termik ham) xomashyo hisoblanadi. Fosfat kislotani 
ammiak bilan neytrallanish ko‘p miqdordagi issiqlik ajralishi bilan sodir 
bo‘ladi: 
H
3
PO
4
(s) + NH
3
(g) = NH
4
H
2
PO
4
(q) + 147 kj 
H
3
PO
4
(s) + 2NH
3
(g) = (NH
4
)
2
HPO
4
(q) + 215 kj 
Ammofos ishlab chiqarishda qo‘shimchalar bilan ifloslangan 
ekstraksion fosfat kislota ishlatilganligi uchun, uning ammiak bilan 
pH 3 gacha neytrallanish jarayonida RPO
4
∙2H
2
O turidagi temir va 
aluminiyning o‘rta fosfatlari va temiraluminiyammoniyfosfatlari – 
NH
4
(Fe,Al)(HPO
4
)
2
∙0,5H
2
O, dikalsiyfosfat CaHPO
4
∙2H
2
O, gips, ftoridli 
va ftorsilikatli tuzlar, magniyammoniyfosfat NH
4
MgPO
4
∙H
2
O ajralib 
chiqadi, suyuq fazada esa ammoniy sulfat paydo bo‘ladi. 
3.28-rasm. Ammoniy fosfatlar to‘yingan suvli eritmalari ustidagi 
ammiak bosimining NH
3
:N
3
PO
4
molyar nisbatiga bog‘liqligi. 
Fosfat kislotani ammoniylashtirishda, tarkibida ammoniy fosfatlari, 
erkin fosfat kislota, suv va cho‘kadigan qo‘shimchalar bo‘lgan kislotali 
suspenziya hosil bo‘ladi. Ammiakning yutilish me’yori bo‘yicha 
suspenziya miqdori va komponentlarining tarkibi hamda haroratining 

---

269 
ortishi xuddi uning xossasi – pH qiymati, qattiq fazalar eruvchanligi, 
qovushqoqligi (oquvchanligi) va boshqalar kabi muntazam o‘zgarib 
turadi. 
To‘yingan suvli eritma ustidagi ammiakning muvozanatli bosimi 
NH
3
:N
3
PO
4
molyar nisbatiga bog‘liqdir (3.28-rasm). Unga esa vodorod 
ko‘rsatkich – pH qiymati bog‘liq (3.29-rasm), pH qiymati orqali 
jarayonni boshqarib turiladi. 25
O
C da NH
3
:H
3
PO
4
molyar nisbati 1,45 ga 
yaqin bo‘lgan to‘yingan eritma maksimal zichlik va qovushqoqlikka ega 
bo‘ladi. Suspenziya tarkibining o‘zgarishi ularning suyuq fazalarining 
qaynash haroratiga katta ta’sir ko‘rsatadi, buni konsentrlash va 
suvsizlantirishning optimal tartib (rejim) larini tanlashda e’tiborga olish 
lozimdir. 
3.29-rasm. 65-75
O
C haroratdagi Ammoniy fosfatlar to‘yingan eritmalari 
pH qiymatining NH
3
:N
3
PO
4
molyar nisbatiga bog‘liqligi. 
Monoammoniyfosfat va diammoniyfosfat ishlab chiqarish. Termik 
fosfat kislotadan olinadigan ammoniy fosfatlari yuqori tozalikka ega va 
asosan, oziq-ovqat, farmatsevtika sanoatlarida va boshqa maqsadlar 
uchun ishlatiladi. Termik kislotada 77% dan ortiq H
3
PO
4
bo‘lmaydi. 
Boshlang‘ich kislotaga kristallantirish bosqichida qoladigan eritma 
aralashtiriladi va uni NH
3
:H
3
PO
4
molyar nisbati ~1 ga teng bo‘lguncha 
neytrallanadi, 
hosil 
bo‘lgan 
monoammoniyfosfat 
suspenziyasi 
qo‘shimcha kristallanishi uchun sovutiladi; so‘ngra kristallar filtrlanadi, 
quritiladi, eritma esa reaktorga qaytariladi. 
Kristalli diammoniyfosfat olish ikki bosqichda o‘tkaziladi, chunki 
barcha ammiakni birdaniga berilishi hisobiga massa kuchli darajada 
qiziydi va juda quyuq suspenziya hosil bo‘ladi, bu esa ammiakning 
yo‘qotilishiga olib keladi. Termik kislota (47-48% P
2
O
5
) NH
3
:H
3
PO
4

---

270 
0,7 nisbatgacha neytrallanadi, suspenziya kristallanish siklidan qaytgan 
eritma bilan aralashtiriladi va vakuum kristallizatorga yuboriladi, u 
yerda yetarli darajagacha ammoniylanadi. Sovutilgan suspenziya 
quyultiriladi, sentrifugada diammoniyfosfat kristallari ajratiladi va 
to‘g‘ri oqimli barabanli quritgichda quritiladi. 
Jarayonni bitta bosqichda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda 
75-85% li termik fosfat kislota va ammiak gazi ichida kristallanish 
siklidan qaytarilgan eritma bo‘lgan saturatorga muntazam berib turiladi. 
Reaksion massa orqali havo purkalishi natijasida suvning bug‘lanishi 
hisobiga haroratni 60-70
O
C da ushlab turiladi. Caturatorda hosil 
bo‘ladigan diammoniy kristallari sentrifugaga suspenziya tarzida 
chiqariladi, unda ajratiladigan eritma saturatorga qaytariladi. 
Ekstraksion fosfat kislotani neytrallashda cho‘kmaga ajraladigan 
qo‘shimchalar tayyor mahsulot tarkibida qoladi, uni ifloslantiradi va 
asosiy komponentlar miqdorini kamaytiradi. Ekstraksion fosfat 
kislotadan nisbatan toza mahsulot olish uchun neytrallanish jarayonini 
ikki bosqichda o‘tkazish mumkin. Birinchi bosqichda bug‘latilmagan 
kislota pH = 4 4,5 gacha neytrallanadi, bunda qo‘shimchalarning ko‘p 
qismi cho‘kmaga ajraladi, so‘ngra ularni asosiy eritmadan ajratiladi. 
Filtrlangan cho‘kma 5-6% namlikkacha quritiladi va u antipiren sifatida 
ishlatilishi mumkin. Cho‘kma tarkibida 5% NH
3
va 30-35% 
o‘zlashadigan shakldagi P
2
O
5
bo‘ladi. Agar ekstraksion fosfat kislotada 
magniy ionlari (masalan, uni Qoratog‘ yoki Qizilqum fosforitidan 
olingan) 
bo‘lsa, 
unda 
birinchi 
bosqich 
neytrallanishdan 
magniyammoniyfosfat NH
4
MgPO
4
cho‘kmaga tushadi, uni ajratib olish 
va quritish natijasida azotning sitratli eruvchan shakldagi azotli-magniyli 
o‘g‘iti sifatida iste’molga chiqarilishi mumkin. 
Tarkibida, asosan, monoammoniyfosfat bo‘lgan eritma vakuum 
ostida 34-36% P
2
O
5
bo‘lguncha bug‘latiladi. Tozalangan va qisman 
neytrallangan 
eritmani 
bug‘latish, 
oldindan 
fosfat 
kislotani 
bug‘latilishiga nisbatan anchagina sodda va korroziyalanish kam bo‘ladi. 
Chunki fosfat kislota bug‘latilganda bug‘latish jihozlarining qizdirish 
elementlariga quyqa o‘tirib qoladi, kuchli kislotali muhitda va yuqori 
haroratda korroziyalanish tezlashadi. Bug‘latilgan tozalangan eritma 18-
20
O
C gacha sovutilib, monoammoniyfosfat olinadi. Cho‘kmaga tushgan 
kristallar sentrifugada ajratiladi va quritiladi. Eritma esa bug‘latish 
sikliga qaytariladi. 

---

271 
Diammoniyfosfat olish uchun bug‘latilgan monoammoniyfosfat 
eritmasi ikkinchi bosqichda pH 8 gacha qo‘shimcha ammiak bilan 
to‘yintiriladi. Ammiak yo‘qotilishining oldini olish uchun to‘yintirish 
80
O
C dan past haroratda o‘tkaziladi. So‘ngra diammoniyfosfat eritmasi 
kristallantirishga 
yuboriladi, 
sentrifugalanadi 
va 
ajratilgan 
diammoniyfosfat 
quritiladi. 
Diammoniyfosfatdan 
ammiakni 
yo‘qotilishini va monoammoniyfosfatga aylanishini oldini olish uchun 
uni 60
O
C da quritiladi. Monoammoniyfosfatning quritilishi esa 100-
110
O
C gacha o‘tkazilishi mumkin. Sxemasi 3.30-rasmda tasvirlangan 
qurilmada termik fosfat kislotadan ham, ekstraksion fosfat kislotadan 
ham mono- yoki diammoniyfosfat ishlab chiqarilishi mumkin. 
3.30-rasm. Ammoniy ortofosfatlari ishlab chiqarish uchun qurilma 
sxemasi: 
1-birinchi bosqich saturatori; 2-quyultirgich; 3,9-sentrifuga; 4-issiq suv uchun bak; 5-birinchi 
bosqich cho‘kmasi uchun barabanli quritgich; 6-ammoniy fosfat eritmasining yig‘gichi; 
7-ikkinchi bosqich bug‘latish tizimi; 8-mono- yoki diammoniyfosfat uchun kristallizator; 
10-ikkinchi bosqich saturatori; 11-kristallanish siklidan qolgan eritma yig‘gichi; 12-mono- yoki 
diammoniyfosfat uchun quritgich.