I shamshidinov noorganik moddalar va

Kalsinirlangan soda olishning sintetik usullari. Sanoat miqyosida 
soda olish usuli fransuz vrachi va kimyogari Leblan tomonidan 1791 
yilda taklif etilgan. Bu usul bo‘yicha qattiq osh tuzi va sulfat kislotadan 
olingan natriy sulfat, ohaktosh va ko‘mirni aylanuvchi pechlarda 950-
1000
O
C haroratda suyuqlantirish orqali sodali suyuqlanma hosil qilish 
bilan soda ishlab chiqarilgan:  
Na
2
SO
4
+ C + CaCO
3
= Na
2
CO
3
+ CaS + 2CO
2
 
Sodali suyuqlanma sovutilgandan so‘ng maydalanadi va suvda 
eritiladi. Soda eritmasi erimaydigan cho‘kma (kalsiy sulfid) dan 
ajratiladi, tarkibidagi o‘yuvchi natriyni sodaga o‘tkazish uchun karbonat 
angidrid bilan ishlanadi va bug‘latiladi. Qattiq qizdirish va 
maydalashdan so‘ng tayyor mahsulotga aylanadi. Leblan usuli bo‘yicha 
olingan kalsinirlangan soda qimmat bo‘lishi bilan bir qatorda sifati past 
va jarayonlarda ishlatiladigan jihozlar hajmdor bo‘ladi. 
Sodaga bo‘lgan talab o‘sib borganligi sababli uni tejamkor usullarda 
ishlab chiqarishni taqazo etadi. 1830-yil Angliyada ammiakli usul taklif 
etiladi. Ammiakli usul bilan soda olish jarayonining jihozlanishini 1861-
yilda belgiyalik kimyogar-muhandis Ernest Solve taklif etdi. Shu 
usuldagi birinchi zavod 1863-yilda Belgiyada, so‘ngra boshqa 
mamlakatlarda quriladi. Solve usulida zavodlarning qurilishi soda ishlab 
chiqarish sanoatining tez suratda rivojlanishiga olib keladi. 
Ammiakli usulda soda olish jarayonini quyidagi umumiy 
tenglamalar orqali ifodalanishi mumkin: 
NaCl + NH
3
+ CO
2
+ H
2
O 
⇄ NaHCO
3
+ NH
4
Cl + Q 
(5.1) 
2NaHCO
3
⇄ Na
2
CO
3
+ H
2
O + CO
2
– Q 
(5.2) 
2NH
4
Cl + Ca(OH)
2
= CaCl
2
+ 2H
2
O + 2NH
3
+ Q
(5.3) 
CaCO
3
= CaO + CO
2
– Q 
(5.4) 

---

293 
CaO + H
2
O = Ca(OH)
2
+ Q
(5.5) 
(5.1) – (5.2) reaksiyalardan ko‘rinadiki, soda ishlab chiqarishning 
alohida bosqichlari bir-biriga uzviy bog‘liqdir. 
Karbonat angidrid (5.4) reaksiya bo‘yicha hosil bo‘ladi, shuningdek 
natriy 
bikarbonatning 
(5.2) 
reaksiya 
bo‘yicha 
parchalanishida 
(kalsinatsiya jarayonida) ajralib chiqadi. Nazariy jihatdan olganda 
ammiak (5.1) reaksiyada sarflanmaydi, chunki uni (5.3) reaksiya 
bo‘yicha regeneratsiyalanadi. Buning uchun sarflanadigan ohakli suv 
(5.5) reaksiya bo‘yicha ohakdan, ohak esa (5.4) reaksiya bo‘yicha 
ohaktoshdan olinadi. 
Soda ishlab chiqarishning yagona chiqindisi kalsiy xlorid 
hisoblanadi. 
Kalsinirlangan soda olish uchun osh tuzi, ohaktosh (yoki bo‘r) va 
ammiak xomashyo sifatida ishlatiladi. Ammiak ishlab chiqarish siklida 
uning yo‘qotilishi hisobigagina ishlatiladi. 
Osh tuzi 305-310 g/l konsentratsiyali eritma (namakob) tarzida 
ishlatiladi. Soda ishlab chiqarishda sun’iy va tabiiy namakoblar 
ishlatiladi. 
Ohaktosh. Soda ishlab chiqarishda ishlatiladigan ohaktosh tarkibida: 
CaCO
3
92-94%; Fe
2
O
3
+Al
2
O
3
0,2-0,6%; SiO
2
3%dan ko‘p emas; MgO 
1,5-2,5%; CaSO
4
1%; H
2
O 0,5% bo‘lishi kerak. 
Ammiak. (5.1) va (5.3) reaksiyalardan ko‘rinadiki, ishlab 
chiqarishdagi aylanma harakatda ammiak nazariy jihatdan sarf 
bo‘lmaydi. Ammo amalda u oz miqdorda yo‘qotiladi. Ammiak 
yo‘qotilishini to‘ldirib turish uchun tizimga ammiakli suv kiritiladi. 
Yoqilg‘i (5.4) reaksiya bo‘yicha ohaktoshni kuydirish, (5.2) 
reaksiya bo‘yicha natriy gidrokarbonatni kalsinatsiyalash uchun 
ishlatiladi. Birinchi holatda kam kulli koks va antrasit, ikkinchi holatda 
esa turli xil yoqilg‘ilar: toshko‘mir, mazut, tabiiy gaz va boshqalar 
ishlatiladi. 
Qo‘ng‘irot soda zavodida toshko‘mirni kuydirish jarayonida ham 
tabiiy gaz yoqilg‘isidan foydalaniladi. Hosil bo‘lgan karbonat angidridli 
pech gazi changdan tozalanadi. 
Nefelin n(Na,K)
2
O∙Al
2
O
3
∙mSiO
2
– soda olish uchun manbaa 
hisoblanadi. Nefelindan aluminiy oksid (ginozyom) olishda tarkibida 
10% Na
2
CO
3
va 3-4% K
2
CO
3
bo‘lgan chiqindi hosil bo‘ladi. Chiqindili 
suyuqlikni turli xil haroratda bug‘latish orqali soda va potash alohida-
alohida ajratib olinadi. 

---

294 
Nefelinni kompleks qayta ishlash (Al
2
O
3
, sement, Na
2
CO
3
, K
2
CO
3
larni bir vaqtda olish) soda olish xarajatlarini ammiakli usulga nisbatan 
kam bo‘lishiga olib keladi.