I. T. Pаlvаnоv kоnstitutsiyaviy huquq

4-§. Qoraqalpog‘istonda davlatchilikning shakllanishi 
va rivojlanishi
Qoraqalpoqlar - O‘rta Osiyodagi qadimgi xalqlardan biri 
bo‘lib, O‘zbekistonning Farg‘ona, Xorazm, Navoiy, Buxoro 
viloyatlarida hamda qo‘shni Turkmaniston, Qozog‘iston, 
Rossiya, Afg‘oniston, Eronda bir necha ming kishidan iborat 
qoraqalpoqlar yashab kelmoqdalar. Ushbu xalq Qoraqalpoq 
tilida so‘zlashib, dindorlari - sunniy musulmonlar-ya’ni Islom 
dini.
Milodiy II asr oxiri vа IV asrlarda Orol bo‘yi cho‘llariga 
sharqdan hunlar, VI-VIII asrlarda esa turkiylar kelib 
mahalliy qabilalar bilan qisman aralashib kyetgan . Mana 

---

KОNSTITUTSIYAVIY HUQUQ
192
193
1925-yil 12-19-fevralda To‘rtko‘l shahrida bo‘lib o‘tgan 
Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati Sovеtlarining birinchi 
s’ezdi “Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati Qozog‘iston ASSR 
tarkibida tashkil topganligi to‘g‘risida Deklaratsiya”sini qabul 
qildi va “qoraqalpoq xalqining milliy davlatchiligi” tashkil 
etilganligini qonuniy rasmiylashtirdi.
1932-yil 5-martda Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati Ijroiya 
qo‘mitasining Plenumida Qoraqalpog‘iston avtonom viloyatini 
bevosita RSFSR tarkibiga kiradigan avtonom respublika 
sifatida tashkil etish to‘g‘risidagi taklif qabul qilingan. 
Mazkur taklif asosida VTSIK Prezidiumi Qoraqalpog‘iston 
avtonom viloyatini Qoraqalpog‘iston avtonom respublikasiga 
aylantirish to‘g‘risida qaror qabul qilgan.
Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati Qoraqalpog‘iston 
ASSR bo‘lib mustahkamlangandan keyin uning birinchi 
Konstitutsiyasi ishlab chiqildi. 1932-yilgi Asosiy qonun 6 
bo‘lim, 7 bob va 100 moddadan iborat edi. Unda QQASSR oliy 
organlari bilan Sobiq Ittifoq va RSFSR oliy organlari o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlarning huquqiy asoslari mustahkamlangan. 
QQASSRning 1932-yilgi Konstitutsiyasida davlat hokimiyati 
va boshqaruv organlarining ish faoliyati prinsiplari va uning 
huquqiy maqomi ilk bor belgilandi.
1936-yilgi Sobiq Ittifoq Konstitutsiyasiga muvofiq 
Qoraqalpog‘iston ASSR RSFSR tarkibidan chiqarilib, 
O‘zbekiston Respublikasi tarkibiga kiritildi. Bunga asosiy 
sabab qilib quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
Birinchidan, ushbu masala 1924-yilda o‘tkazilgan milliy 
davlat chegaralanishi vaqtida ham ko‘rilgan bo‘lib, unda 
O‘zbekiston SSR hukumati Qoraqalpog‘iston viloyatini o‘z 
tarkibida qoldirish to‘g‘risida taklif kiritgan edi.
Ikkinchidan, 
O‘zbekistonda 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasining asosiy qishloq xo‘jalik mahsuloti 
paxtachilikni rivojlantirish bo‘yicha katta industrial baza bo‘lib, 
Qoraqalpoqlar Rossiyaga qo‘shib olingan. Bu yerda Amudaryo 
bo‘limi tuzilgan, Turkiston general gubernatorligining 
Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilgan. So‘l qirg‘oqda yashovchi 
Qoraqalpoqlar Xiva xonligi tasarrufida qolgan. O‘rta Osiyoda 
sho‘rolar hokimiyati o‘rnatilgach, so‘l qirg‘oq va o‘ng qirg‘oq 
qoraqalpoqlari Qoraqalpog‘iston Avtonom oblastini tuzgan.
1918-1921-yillarda Turkiston avtonom respublikasining, 
1920-yilda Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarining 
tashkil topishi O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim davr bo‘lib 
hisoblanadi.
1920-yil 28-aprelda O‘rta Osiyo KP Markaziy qo‘mitasida 
Muvaqqat Komissiya tuzilib, uning tarkibidagi kichik 
komissiyalar o‘zbek, turkman, qozoq, qirg‘iz, tojik, qoraqalpoq 
xalqlarining davlatchilik tuzumi to‘g‘risidagi masala bo‘yicha 
ish olib bordi. 1924-yil 10-mayda ushbu komissiya O‘rta 
Osiyoda milliy davlat chegaralanishini o‘tkazish zarurligi 
to‘g‘risida qaror qabul qildi. Jumladan, qoraqalpoq tumanlarini 
Xorazmdan ajratib chiqarish masalasi ham ko‘rib chiqildi.
Milliy davlat chegaralanishi natijasida Qoraqalpog‘iston 
avtonom viloyati tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi:
Birinchidan, avvalgi Amudaryo viloyati hududlari;
Ikkinchidan, Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasining 
Xo‘jayli va Qo‘ng‘irot tumanlari. Hududiy jihatdan viloyat 4 
okrugga bo‘lingan: To‘rtko‘l, CHimboy, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irot.
Qoraqalpoq avtonom viloyatining tuzilishi bilan 
qoraqalpoq xalqi markazlashgan hokimiyatga ega bo‘lgan o‘z 
davlatchiligini tuzdi. Shu jihatdan olganda, avtonom viloyat 
shakli qoraqalpoq xalqi milliy davlatchiligi rivojlanishining 
keyingi ko‘rinishi hisoblanadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi 1924-yil 14-oktabrda 
Turkiston ASSR tarkibida Muxtor viloyat sifatida tashkil 
etilgan.

---