I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
18. Kınalızade, Hasan Çelebi. Tezkiretü ş-Şuara. Tenkitli metin A-B, hazırlayan: Aysun Sungurhan-Eyduran, Ankara, 2009.Kültür Bakanlığı e- kitap.http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10739,tsmetinbpdf.pdf?0 19. Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani, c.IV, İstanbul. 1996. 20. Mumtaz Salman. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları, Bakı. 1986, s. 109-110. 21. Musalı Vüsalə. Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan şairləri, Bakı, 2009. 22. Musalı Vüsalə. XVI əsr mühacir Azərbaycan şairi Arifinin həyat və yaradıcılığı təzkirələrdə./Bakı Universitetinin xəbərləri, hümanitar elmlər seriyası, N 2, 2011, s. 55-63. 23.
Musalı Vüsale. Əhdi Bağdadinin "Gülşəni Şüəra"sının elmi-tənqidi mətni./TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. ISSN: 1308-2140, Volume 6/2, Spring 2011, s. 681-688. 24.
Nəcəfli Tofiq. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri. Bakı, 2014. 25.
Öztürk Mürsel. Ebu Said-i Sani/Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ans. (TDİA), c.10, I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
291 İstanbul, 1994, s. 225. 26. Pakalin Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, İstanbul, 1993. 27. Rıza Tezkiresi (incelemeli-metin). hazırlayan: Gencay Zavodçu, İstanbul, 2009. 28. Şemseddin Sami. Kamusu’l-A’lam. Tıpkı Basım, c. VI, Ankara, 1996. 29. Şeyhi Mehmed Efendi. Şakayik-ı Numaniye ve Zeyilleri Vekayiü'l-Fudala I, c. 3, neşre hazırlayan Abdülkadir Özcan, İstanbul, 1989. 30.
Tərbiyyət Məhəmmədəli. Danişməndani Azərbaycan. tərcümə: İsmayıl Şəms ve Qafar Kəndli, Bakı, 1987. 31. Turan Şerafettin. Hoca Sadeddin Efendi. /TDİA, c. 18, Ankara, 1998, s. 196-198. 32. Woodhead Christine. Şehnameci./TDİA, c. 38, 2010, s. 456-458.
Bilal Dadayev The Great Role of Azerbaijani Shahnama Poet Nitqhi Shirvani in the development of Summary During the wars between Safavids and the Ottoman in the last quarter of the XVIth century as a Shirvan turk by origin Nitqhi is supposed to move to Istanbul from Shirvan beylerbeyi after being occupied by the Ottomans in 1578. The memorist Qinalizade mentioned him to be one of the professional poets who had skills in enigma genre writing. In the period of Sultan Murad III (1574- 1595) he was first the laudator then was appointed to shahnama writter. In this period, the head shahnama writter in the Ottoman azerbaijani Seyyid Loghman Urmevi had a great role in accepting Nitqhi to the palace and being appointed in shahnama writter. In the literature Nitqhi was shown as the apprentice of Seyyid Loghman and also it is shown that he knew the rules and methods of shahnama writter. Gallipoli Mustafa Ali, who lived in the same year with Nitqhi, also indicated that Ntiqhi was awarded as shahname by Sultan Murad III with the verdict. Notwithstanding these, there is not a single shahnama by Nitqhi that existed till today. Currently, only 25 poems and the couplet named "Qanuni mahabbat" were revealed till today. Though there is no exact date of death his death is assumed to be between the end of XVIth century and the beginning of XVIIth century. Key words: Azərbaijani, Nitqhi Shirvani, shahnama writter, Qanuni mahabbat.
Elmira Məmmədova-Kekeç Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bakı Avrasiya Universiteti, kafedra müdiri mamedovaelmira4@gmail.com
VÜCUDNAMƏLƏRİN BƏDİİ-ÜSLUBİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ (ÜMUMTÜRK ƏDƏBIYYATI KONTEKSTİNDƏ) Türk xalqları ədəbiyyatında vücudnamələr əsas etibarilə lirik növün ən geniş yayılmış nümunələrindəndir. Onların bir çoxu məzmun və forma etibarilə eyniyyət təsiri bağışlasa da, əslində bu, ümumi məzmundan irəli gələn mövzu birliyidir. Hər bir vücudnamə özünəqədərki arxetiplərə əsaslansa da, onlaryenilənmə prosesindən keçir, ayrı-ayrı müəlliflərin fərdi baxışında və izahında dəyişiklik qazanmaq xüsusiyyəti daşıyır. İnsan ömrünün tərənnüm və təhkiyəsindən ibarət olan vücudnamələr öz yazarının kimliyindən, hansı dövrdə yaşamasından, hansı türk xalqının nümayəndəsi olmasından asılı olaraq, dil özəllikləri və üslubi keyfiyyət qazanır. Təbii ki, orta əsrlərdə qələmə alınmış vücudnamələrlə daha sonrakı dövrlərin məhsulu olan nümunələrarasında ədəbi dil tarixi kontekstində üslubi fərqlər, leksik qatda gedən dəyişiklər özünü göstərir. Türk xalqlarının yazılı ədəbiyyatında ilk örnəklərdən olan Əhməd Yəsəvinin vücudnaməsi semantik baxımdan dini-təsəvvüfi mahiyyət daşıyır və lüğət tərkibi də bu məzmunla səsləşir. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
292 Vücudnamələr insan ömrünün illərini “səhifələyən” şeirlər olduğu üçün burada müxtəlif yaşlarla bağlı bir çox poetik fiqurlara müraciət edilir. Vücudnamələrdə məcazlar bədii obrazlılığa xidmət edir. Ömrün müxtəlif yaşları ilə bağlı tez-tez təşbihlər işlədilir və digər poetik fiqurlara nəzərən, burada bənzətmələr xüsusi yer tutur. Vücudnamələrin poetik sistemi məruzə mətnində daha geniş araşdırılacaqdır. Göytürk dövrü: Yazılı ədəbiyyatda vücudnamələrin ilk örnəyinə Orxon abidələrində rast gəlindiyi üçün bu janrın dil tarixi etibarilə təhlilinə Göytürk dövründən başlamaq lazımdır.Vücudnamələrin arxitektonikası həmin abidədən başlayaraq, aşağıdakı qütblər üzərində qurulur:
ölgeli törümiş. Ança sakındım. Közde yaş' kelser tıda körigülte sığıt kelser yanduru sakındım. Katığdı sakındım.” (3s. 75) “Zamanı Tanrı yaşar. İnsan oğlu hep ölmek için türemiş. Öyle düşünceye daldım. Gözden yaş gelse mani olarak, gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım. Müthiş düşünceye daldım”. (3, s. 30) Qeyd edək ki, abidənin çağdaş türk dillərinə tərcümələrində “Zamanı Tanrı yaşar” ifadəsi müxtəlif şəkildə verilmiş və məna təhriflərinə yol açmışdır. “Vaxtı (taleyi) tanrı yazar” (Rəcəbov Ə., MəmmədovY., s. 83), “Zamanı Tanrı takdir eder; kişi oğlu hep ölmek için türemiş (Orkun, 2011: 52)”; “Zaman Tanrısı buyurunca insanoğlu hep ölümlü yaratılmış (Tekin, 2010: 39) Tədqiqatçı Sərkan Dərin “Göytürk mətnlərində türk dini inancları” adlı məqaləsində həmin məsələyə toxunur: “Bu metindeki Öd Tengri kavramından yola çıkan bazı araştırmacılar Türklerde bir zaman Tanrısının olduğunu kanıtlamaya çalışırken bazıları ise bu durumu kesinlikle reddeder ve cümlenin yanlış okunduğunu iddia eder. Örneğin Emel Esin “Türk mitolojisinde Evren, hem göksel mekanın hem de zamanın simgesi olmaktaydı. Bu kozmolojinin gereği olarak gök Tanrısının zaman ilahı (ödtengri) kavramını da içerdiği sonucu çıkmaktadır” (Esin, 2001: 43) diyerek bir Zaman Tanrısı’nınvarlığını kabul eder. Aynı şekilde Roux da “Büyük Tanrının muhtemelen özel tezahür biçimleriolan birçok tali Tanrının varlığı bilinmektedir. Bunlar özellikle zaman Tanrısı (Öd Tengri) ve YolTanrısı (Yol Tengri)’dır” (Roux, 2011: 127) diyerek bu konudaki fikrini belirtir. Gökhan Yılmazise Türk düşüncesindeki zaman mefhumunu detaylı olarak incelediği “Erken Dönem Türk Düşüncesinde Zaman Kavrayışı” adlı makalesinde Türklerde Zaman Tanrısının olmadığını savunur”.(2, s. 469-470) Qeyd edək ki, “Tanrı əbədi, insan isə ölümlüdür, fövqəlzamanlıq birinciyə məxsusdur”, - fikri daha sonrakı mərhələlərdə də vücudnamələrin ideya qaynağı kimi səslənir. Xüsusilə islamdan sonrakı vücudnamələrdə ruhun ölməzliyi vurğulanmaqla yanaşı, bədənin sadəcə bu dünya həyatı üçün gərəkliliyi və fani olması qeyd edilir. Kül Tiqin abidəsində qəhrəmanın ayrı-ayrı yaşlarının təsviri onun tərcümeyi-halından mühüm məqamları əks etdirdiyi kimi, Göytürklərin qəhrəmanlıq və şücaət dolu illərinin də ifadəsi üçün vasitəyə çevrilir. Kül Tiqinin yeddi, on altı, iyirmi bir, iyirmi altı, iyirmi yeddi, otuz, otuz bir
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
293 yaşları təhkiyəçinin bədii üslubunda bir qəhrəmanlıq dastanı kimi səslənir. Türk xalqlarının arxaik və qəhrəmanlıq dastan yaradıcılığında baş qəhrəmanın ömrünün illərlə ifadəsi ilə bu mətn arasında leksik-semantik paralellər diqqəti cəlb edir. Bilgə Kağan abidəsinin də dilində qəhrəmanın təsvir edilən yaşları onun qəhrəmanlıq salnaməsidir: “Babam kağan uçduğunda kendim sekiz yaşında kaldım… Tanrı buyurduğu için on dört yaşımda Tarduş milleti üzerine şad oturdum. On yedi yaştmda Tanguta doğru ordu sevk ettim. On sekiz yaşımda Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettim… Yirmi yaşımda, Basmıl Iduk Kut soyumdan olan kavim idi, kervan gönderm iyor diye ordu sevk ettim. Yirmi iki yaşımda Çine doğru ordu sevk ettim… Yirmi altı yaşımda Çik kavmi Kırgız ile beraber düşman oldu. Kemi geçerek Çike' doğru ordu sevk ettim… Yirmi yedi yaşımda Kırgıza doğru ordu sevk ettim. Otuz yaşımda Beş Balıka doğru ordu sevk ettim… Otuz bir yaşımda Karluk milleti sıkıntısız, hür ve serbest iken, düşman oldu… Otuz iki yaşımda Amgı kalesinde kişladıkta kıtlık oldu… a n n buyurduğu için otuz üç yaşımda . . . . . idi. Seçkin, muhterem, güç beslemiş olan, kahraman kağanına ihanet etti… Otuz dört yaşımda Oğuz kaçıp Çine girdi… Otuz sekiz yaşımda kışın Kıtaya doğru ordu sevk ettim … Otuz doküz yaşımda ilk baharda Tatabıya doğru ordu sevk ettim… Elli yaşımda Tatabı mil'eti Kıtaydan ayrıldı”. (3, s. 37-45) Adı çəkilən Orxon abidələrinin hər ikisində yaşlar qəhrəmanlığın və şücaətin fonunda təqdim edilir. Hər iki abidə eyni bədii-üslubi çalarlara malikdir. Hətta Əbülfəz Rəcəbov və Yunus Məmmədov “Sonrakı 22 sətir Kül tiqin abidəsinin şərq tərəfinin 3-23-cü sətirləri ilə, demək olar ki, eynidir”, - qeydi ilə Bilgə Kağan abidəsinin transliterasiyanında həmin hissəyə yer verməmişlər. Lakin Kül Tiqinin bir qəhrəman kimi təqdiminə yeddi, Bilgə Kağanın isə səkkiz yaşından başlanılır. Çünki onlar arasında bir yaş fərqi var və hər iki mətndə atalarının ölümündən sonra alpərən tipi kimi formalaşdıqları vurğulanır. Xaqaniyyə türkcəsi dövrü: Yusif xas Hacibin “Qutadqu bilik”, Əhməd Yəsəvinin “Divani- hikmət” əsərləri orta türk dövrünün islam təsiri altında qələmə alınmış möhtəşəm abidələridir. Həmin əsərlərdə də vücudnamə mətnləri yer alır və islami türk ədəbiyyatının bədii üslubi xüsusiyyətlərini əks etdirir. Əgər Göytürk mətnlərində insan ömrünün təsviri qəhrəmanlıq motivi ilə sıx əlaqədə verilirsə, Əhməd Yəsəvi yaradıcılığından başlayaraq yeni üslubi çalar qazanır. “Qutadqu-bilik”də insanın yaşının təsvirinə qırx yaşdan başlanılmaqla yanaşı, Göytürk abidələrindəki paradiqmatik yanaşmanı da görmək mümkün deyil. Bu mətndə insan bir ictimai- siyasi xadim, qəhrəman olaraq deyil, ömrünün sonuna doğru yaxınlaşan fərd kimi təsvir edilir. İslamın təsiri duyulan əsərin vücudnamə parçasında da axirətə hazırlıqla bağlı didaktik məzmun yeni üslubi çalar kimi diqqəti cəlb edir: Odungıl ay kökçin ölümke anun Bu keçmiş kününgke sıgıt kıl ünün
Keçip bardı öd kün yavalık bile Bu kalmış kününg birle uzrüng tile.
Tərcüməsi: Ey kır saçlı uyan, ölüme hazırlan; geçmiş günlerin için ağla ve sızla. Hayat boş yere geçti gitti, bari bu kalan günlerini tövbe ve istiğfar ile geçir. (1, s. 383-384) Eyni arxitektonik məzmun Əhməd Yəsəvinin də vücudnaməsi üçün səciyyəvidir və onun hikmətləri vasitəsilə vücudnamə öz inkişafında təsəvvüfi çalar qazanır. Əhməd Yəsəvi vücudnamə janrına islam dini ilə bağlı anlayışları və təsəvvüfi məzmunu daxil edir. Göytürk dövründə yeddi yaş qəhrəmanlığın və igidliyin başlanğıc dövrüdürsə, Əhməd Yəsəvinin fərdi üslubunda həmin yaş Arslan Baba ilə görüş yaşıdır. Məhz Əhməd Yəsəvinin vücudnaməsi janrın inkişafında məzmun qəliblərinin müəyyənləşdirici arxetipinə çevrilir. Yəsəvinin gətirdiyi bədii-üslubi çalarlar (islami məzmun) daha sonrakı örnəklər üçün aparıcı mövqedə çıxış edir. Yuxarıda cədvəl 1-də verdiyimiz model Yəsəvi şeirində də özünü göstərir. Lakin ilk dəfə bu vücudnamədə zaman anlayışı insan dünya həyatı məfhumundan daha geniş bir dövrü əhatə edir. Tanrı ölməz olduğu kimi, ruh da ölməzdir, o, insan doğulmadan da, öldükdən sonra da mövcuddur. Yəsəvinin vücudnaməsinin qaynağını türk dini inanc sistemi deyil, vəhdəti-vücud fəlsəfəsi təşkil etdiyi üçün onun fərdi
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
294 üslubunda təsəvvüfi düşüncənin ifadəsi öz əksini tapır. Əhməd Yəsəvidən sonra vücudnamələrin qaynaqları arasında vəhdəti-vücud təlimi də yer alır və bədii örnəklərin dilində bununla bağlı üslubi məqamlar müşahidə olunur. Əski Anadolu türkcəsi dövrü: Bu dövrün ən məşhur nümayəndələrindən biri Aşıq Paşadır. “Horasan’dan Anadolu’ya gelmifl bir dervifl ailesine mensup olan Âşık Paşa, XIV. yüzyıl Eski AnadoluTürkçesi’nin en önemli temsilcilerindendir”. (5, s. 111) Aşıq Paşa “Qəribnamə” məsnəvisində və “Səma” risaləsində vücudnaməyə müraciət etmişdir. Aşıq Paşanın fərdi üslubunun formalaşmasında, ümumiyyətlə, Əhməd Yəsəvi yaradıcılığı böyük rol oynadığı üçün bu vücudnamələr də bədii səciyyəsinə görə onun hikmət-vücudnamələri ilə səsləşir və təsəvvüfi qəliblər, məcazlar üzərində qurulmuşdur. Anadolu türkcəsi ilə bəzi mənsur vücudnamələr də qələmə alınmışdır. Həmin əsərlər klassik ədəbiyyata məxsus leksik-üslubi özəllikləri daşıyır. Bu vücudnamələrdə ömrün fəsillərə bənzədilərək təsviri aparıcıdır. Aşıq Paşa yaradıcılığından başlayaraq, vücudnamələrin semantikasına daxil edilən bu üslubi özəllik sonrakı dövrlərdə də davam etdirilir. Aşıq Paşa həmçinin özündən əvvəlki ənənədən də yararlanır, belə ki, “Qutadqu- bilik”də olduğu kimi, burada da ömrü mənasız yerə keçirməmək, hər keçən günün, ötən ömrün qədrini bilmək tövsiyə edilir: Aç gözün geçti ömür vardı yele Gün ki geçti ol geri gelmez ele. (1, s. 485) Yeni türk dövrü: XVI əsrdən sonrakı mərhələ aşıq yaradıcılığının formalaşmasında və inkişafında xüsusi bir dövrdür. Həmçinin türk dillərinin diferensiallaşma mərhələsidir. Bu dövrdə aşıq yaradıcılığında ilk vücudnamə nümunələri yaranır. Anadolu, Azərbaycan, türkmən, özbək, qazax kimi türk xalqlarının vücudnamə yaradıcılığı bu dövrdə daha da zənginləşir. Bu dövrün vücudnamələrində əvvəlki dövrün bütün abidələrinin, xüsusilə də Əhməd Yəsəvinin hikmətlərinin qabarıq təsirlərini görmək mümkündür. Bu dövrün vücudnamələrində də didaktik aspekt aparıcıdır. Aşıq yaradıcılığında Qurandan və hədislərdən qaynaqlanma daha çox diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, aşıq yaradıcılığından başlayaraq, vücudnamələrin arxitektonikasında axirət dünyasının təsvirinə xüsusi fikir verilir. Qəbir əzabı, Münkərlə Nəkirin sorğu-sualı, Sirat körpüsü, İsrafilin sur çalması, Məhəmməd peyğəmbərin şəfaətçi olması kimi motivlər məhz aşıq vücudnamələrində qarşımıza çıxır. Həmin vücudnamələr heca vəznindədir. Nümunə olaraq Molla Məhərrəmin vücudnaməsinə nəzər salaq: Qohum-qardaş ağladılar, doydular, Üstümdən dünya libasın soydular, Apardılar dərin yenə qoydular, Hər biri dağılub getdi bir yanə.
Anlar getgəc gəldi Münkirü Nəkir, Rəbbin kim, nəbin kim, dur, tez xəbər ver. Verdüm cəvabımı fəqiri-Qətmir, Yetişdilər hər nə var yaxşı-yamanə. (4, s. 154) Ən yeni türk dövrü: Türkoloji dilçilikdə ən yeni dövr türk dövrü 1990-cı illərdən sonrakı mərhələ kimi xarakterizə olunur. (7, s. 163) Həmin dövrdən etibarən vücudnamələrin formasında sərbəst şeirə meyllənmə müşahidə edildiyi kimi, məzmunda da ictimai mövzulara yönəlmə özünü göstərir. Qadınlarla bağlı vücudnamələr, ana bətnində körpələrin məhv edilməsi kimi məsələlər ən yeni dövrdə diqqəti cəlb edir.
ƏDƏBIYYAT 1. Çelebioğlu Amil. “Türk Edebiyatında Yaşnameler”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, MEB Yayınları, s. 367-488 2. Derin Serkan. Göktürk Kitabelerinde Türk Dini İnancinin İzleri. Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
295 Volume 9/9 Summer 2014 3. Ergin Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1989, s. 75 4. Fikrətqızı Elmira. Türk xalqları ədəbiyyatında vücudnamələr. Bakı, Elm, 2015 5. Kaymaz Zeki. Tarihi Şahsiyetler Hakkında Yaratılan Halk Bilgisi Ürünleri Üzerine Bir Durum İncelemesi: Aşık Paşa Örneği. Millî Folklor. Yıl: 14 Sayı: 54, s. 111-118 6. Rəcəbov Əbülfəz, Məmmədov Yunus. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, Yazıçı, 1993, s. 83 7. Xəlilov Buludxan. Türkologiyaya giriş. Bakı, Bakı Çap Evi nəşriyyatı, 2013
Emin Ağayev, fil.ü.f.d., dos. Qafqaz Universiteti Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bölməsi, müdir müavini eagayev1@qu.edu.az
ŞƏRQİ ANADOLUDA YAŞAYAN AZƏRBAYCANLILARIN FOLKLORUNDA ETNO- PSIXOLOJİ TƏZAHÜRLƏR Etnopsixologiya bir elm sahəsi kimi həm elmi-nəzəri, həm də praktiki əhəmiyyətə malikdir. Hər bir etnosun özünüdərki, yaxın münasibətdə olduğu xalqları yaxından tanıması üçün bu elm sahəsi müasir dövrdə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hər hansı bir vəziyyətdə, müəyyən problem qarşısında formalaşan psixoloji şərait bütün xalqlarda eyni olmur. Formalaşan şəraiti səciyyələndirən isə o millətin etnopsixologiyasıdır. Etnopsixologiya xalqın həyat tərzində, etnoqrafiyasında, musiqisində, yazılı və sözlü ədəbiyyatında-folklorunda və s. təzahür edir. Ümumbəşəri dəyərlərə hörmət edən hər bir xalqın folkloru, o xalqın milli mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini də özündə əks etdirir. Müasir dövrdə toplayıcılar folklor nümunələrini müxtəlif aspektlərdə ələ alıb tədqiq edirlər. Onlar dialektologiya, şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarının çoxvariantlılığı məsələləri ilə yanaşı eyni zamanda həmin xalqın düşünmə tərzini, sosial problemlərini, istək və arzularını da öyrənirlər. Bu da təbii ki folklor mətninin toplandığı ərazini yaxşı tanımağa səbəb olur. Ümumazərbaycan folklor arealına daxil olan Şərqi Anadoluda yaşayan azərbaycanlıların folklor nümunələri içərisində işarələnmiş kodlar var. Bu nümunələr-kodlar da Azərbaycan xalqının etnopsixologiyasını öyrənmək üçün açar rolunu oynayır. Biz azərbaycanlıların etnopsixologiyasının genetik əsasını etnik-mifoloji görüşlər təşkil edir. Azərbaycan xalqının etnopsixologiyası tarixən əlaqədə olduğu xalqlar, sosial-içtimai, mədəni hadisələr, dini görüş və inamlarla əlaqədə inkişaf etmişdir. Bizim xalqın milli düşüncə sistemi bir çox türk xalqlarından fərqli olaraq üç qat əsasında formalaşmışdır. Bunlardan birincisinə qədim türk mədəniyyətini, şamanizm inancı və bununla yanaşı, türk mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini də nümunə göstərmək olar. İkinci qat isə Zərdüştlük inancı ilə bağlıdır. Bu mərhələ də Azərbaycan həyatında əhəmiyyətli dərəcədə iz qoymuşdur. Üçüncü mərhələ İslam dini və bu dinin sosial-içtimai şüura, yaşam tərzinə təsirindən qaynaqlanır. Şərqi Anadoluda yaşayan Azərbaycanlıların epik və lirik folklor janrlarında etnopsixoloji təzahürlər etnosun həyat şəraiti, yaşam tərzini və s. öyrənməyə imkan verir. Biz bu nümunələrdə yurd sevgisini, vətən uğrunda mübarizəni, şərəf və ləyaqətlə yaşama prinsipini, mərdliyi, namusla yaşamağı, ailə münasibətlərini, qohumluq əlaqələrini qonaqpərvərlik kimi keyfiyyətləri göstərə bilərik.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
296
Eşqanə Babayeva, fil.ü.f.d., dos. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu eshqane@mail.ru
AZƏRBAYCAN-TÜRKİYƏ ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİNƏ BIR NƏZƏR (1990-2016-CI İLLƏR) (Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant №EİF/ GAM-3-2014-6(21)-24/22/5) Azərbaycan və Türkiyə arasında dinamik inkişafla səciyyələnən ədəbi-mədəni əlaqələr bir müddət məlum ideoloji-siyasi qadağalara məruz qalmışdır. Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə qədim və zəngin türk ədəbiyyatının obyektiv şəkildə öyrənilməsinə münbit şərait yaranmışdır. Beləliklə, müstəqillik dövründə ədəbi əlaqələrimiz daha da möhkəmlənmiş, yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Müstəqillik illərində Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri monoqrafiya, dissertasiya, elmi məqalə səviyyəsində tədqiq olunmuşdur. Bu araşdırmaların ən gözəl nümunələrini görkəmli türkoloqlardan A.Abıyev, T.Məlikli, A.Musayeva, Ə.Rəsulov, A.Babayev, E.Quliyev, R.Əskər, Ə.Şamil, A.Xəlil və başqaları həyata keçirmişlər. Görkəmli türkoloq, professor A.Abıyev “Türk ədəbiyyatında satira: XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəlləri”. Bakı: Elm, 1991.; “Bəktaşi lətifə və əhvalatları (müqəddimə və tərcümə)”. Bakı: Azərbaycan Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi, 1992.; “Füzuli və Türkiyə poeziyası”. Bakı: Ozan, 1999.; “Tənzimat dövrü Türkiyə ədəbiyyatı”. Bakı, 2001.; “Sərvət-i Fünun ədəbiyyatı”. Bakı: Təknur, 2013.; “Bəzi satirik nəzirə və təkzillər (Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri tarixindən)”. Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|