I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
a ),
“Ağuznamə, yəni zürubi-əmsal”– ل ا بو
ز ا,“Türkcə zərbi-məsəl derlər” – ب
رد (vər.2 b ). Əsərin adı bir də əsas mətnin başlanğıcında, bəsmələdən əvvəl yazılıb: “Həzihir- risalətə min kəlimati-Oğuznamə əl-məşhur bi-atalar sözi” ز وا ت ه ا
ر (vər.3
a ). Dil etibarilə bu adlardan birincisi yarı fars, yarı Azərbaycan türkcəsində, ikinci və üçüncüdə Azərbaycan türkcəsində, sonuncuda isə əsərin adı axırda “atalar sözi” istisna olmaqla ana abidəmiz “Kitabi-Dədə Qorqud”un əlyazmasında olduğu kimi ərəbcə yazılmışdır. Əlyazmanın adı ilə bağlı belə düşünmək olar ki, nüsxədə hər bir sərlövhənin xətti əsas mətnin xəttilə oxşar olsa da, adlar əlyazmaya daha əvvəllər paremilər hər dəfə nüsxədən-nüsxəyə köçürüləndən sonra əlavə edilmişdir. Beləliklə, paremik ifadələrin köçürüldüyü bu nadir əlyazmanın adının bir neçə variantda olduğu ortaya çıxır: “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”; “Tatarca zərbi-məsəl”; “Ağuznamə” ( ز ا - Əvvəldə “əlif” hərfindən sonra “vav” hərfi düşdüyündən söz “ağuznamə” kimi oxunur – Ə.Ə.); “Zürubi-əmsal”; “Zərbi-məsəl”; “Atalar sözü”. Adların müxtəlif olması onu deməyə əsas verir ki, əlyazmanın mətni Ditsə qədər təkrar-təkrar, bir neçə dəfə köçürülmüş, hər dəfə köçürüldükcə yeni adlar əlavə olunmuş və sonda bütün adlar mətndə saxlanılmaqla Fridrix fon Ditsin köçürdüyü variant gəlib bizə çatmışdır. Qeyd edək ki, əlyazma filol.e.d. Ş.Cəmşidov tərəfindən tərtib edilərək nəşrə hazırlanarkən topluya “Oğuznamə” adı verilmişdir. Biz isə topluya əlyazmada verilmiş adlardan birinin – “Kitabi-Oğuznaməyi-türki və tatarca zərbi-məsəldir”in birinci hissəsini daha münasib hesab edib, əlyazmaya köçürülən paremik vahidlərin rəngarəngliyini, başlanğıc mətninin “Kitabi-Dədə Qorqud”un müqəddiməsinə çox oxşarlığını nəzərə alıb “Kitabi-Oğuznaməyi-türki” adlandırmağı məqsədəuyğun bildik. Professor S.Əlizadə türk alimi O.Ş.Gökyayın kitabına istinad edərək yazır ki, “...topluda Dədə Qorqud adına çıxarılan nümunələr (məsəllər) vardır. Ogöstərir ki, alman şərqşünası Ditsin 1889-cu ildə nəşr etdirdiyi (Seçmə bizimdir – Ə.Ə.) dörd yüz atalar sözündən 75-i Dədə Qorquda aiddir (səh.CXXIX)”[4, s.8]. İlk baxışda belə fikir yarana bilər ki, bu cümlə istinad olduğu üçün hər şey mənbədə olduğu kimidir. Burada kiçik bir yanlışlığa yol verildiyindən, yazılı folklor abidəsi ilə bağlı aparılan tədqiqat işlərində və digər mötəbər mənbələrdə də bu yanlışlıqtəkrar olunmuşdur. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyasında oxuyuruq: “... Berlin kitabxanasında saxlanılan XV-XVI yüzilliklərə aid ... “Hazihi-risaləti-min kəlimati Oğuznamə əl-məşhur bi-atalar sözü” adlanan bu əlyazmanın 400 atalar sözünü ilk dəfə alman şərqşünası F.fon Dits 1889 ildə nəşr etdirmişdir” [5, s.226]. Halbuki, alman alimi fon Dits 1889-cu ildə artıq həyatda olmamış, o, 1876- cı ildə vəfat etmişdir. Bu yanlışlığın haradan qaynaqlanması, bizcə, O.Ş.Gökyayın “Dedem Korkudun kitabı”nda Berlində saxlanılan “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”nin əlyazmasından bəhs edərkən “Hazihir-risaləti min kelimat-i Oğuzname el-meşhur bi-atalar sözü adlı mecmuada 2 Korkut
Ataya yorulan atasözleri de vardır” [3, s.CXXIX] istinadına aid həmin səhifənin ətək yazısındakı qeyd səbəb olmuşdur. Ətək yazısında (2-ci) O.Ş.Gökyay əlyazma ilə bağlı belə bir mənbə göstərib: “2. Bk. Pertsch kataloğu, elit IV, Nu. 34, Berlin Kral Kütüphanesi, Berlin 1889”. Daha sonra bir az aşağıda, növbəti ətək yazısındaisə yazılıb: “Diez birkaç bin atasözünden ancak dört yüzünü yayımlaya bilmiştir”. Buradan aydın olur ki, O.Ş.Gökyay “Oğuznamə” ilə bağlı fikrini 1889-cu ildə nəşr olunmuş kataloqa əsasən bildirir. F. fon Ditsin abidədən 400 atalar sözünü nə vaxt nəşr etdirdiyi isə orada qeyd olunmayıb.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
302 “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”nin 2008-ci il nəşrinə yazılmış qısa ön sözdə [2, 3] və digər mənbələrdə [5] qeyd edildiyi kimi, əlyazmanın mətni heç də XV əsrdə deyil, XIX əsrdə köçü- rüldüyünü fikirləşirik. Xatırladaq ki, əlyazmanın ilkin nüsxəsi XV əsrdə və daha əvvəl də yarana bilər. Ancaq haqqında bəhs olunan əlyazmanın nüsxəsini həmin tarixlə əlaqələndirən burada heç bir paleoqrafik əlamətə rast gəlmirik. Çünki nəstəliq xəttilə köçürülmüş mətn, paleoqrafik xüsusiyyətlərinə görə klassik orta əsr mətnlərinin qrafik üslubunda yazılmayıb. Əlyazmanın xətti ən uzağı, 160-170 il bundan əvvəl köçürülmüş mətnlərin dəst-xəttini, o dövrün katiblərinin qrafik yazı manerasını xatırladır. Bu məsələ ilə bağlı, fikrimizi dəqiqləşdirməkdə bəzi arqumentləri irəli sürə bilərik. Yuxarıda əlyazmaya verilmiş adlardan biri – “Atalar sözü” anlayışı ilə paremik vahidlərin köçürüldüyü mənbələrin adlanması son dövrlərə aiddir. Paremik vahidlərin böyük bir hissəsinin “atalar sözü” kimi adlanmasına biz ancaq XIX əsrin ikinci yarısından sonra köçürülmüş və yaxud nəşr olunmuş mənbələrdə rast gəlirik [6; SMOMPK]. Bu qəbildən olan mənbələr daha əvvəllər “oğuznamə” və “əmsal” sözünün müşayiəti ilə adlanmışdır: “Əmsali-Məhəmmədəli” [4], “Əmsali- türkanə” [7], “Əmsal və nəsayehi-türki” [8]. “Kitabi-Oğuznaməyi-türki” folklor toplusunun əlimizə gəlib çatan nüsxəsini XIX yüzilliklə bağlayan daha bir neçə faktı da göstərmək olar. Çağdaş dilimizdə işlənən ay adlarının dilimizə daxil olması Azərbaycanın Rusiya tərəfindən ilhaq edilməsindən sonrakı dövrə aiddir. Azərbaycanda İslamın qəbulundan sonra ta XX əsrin əvvəllərinədək isə ərəb ay adlarından istifadə olunmuşdur. Rus dili vasitəsilə avropalılara xas ay adları ilk dəfə XIX əsrdə rusdilli mətnlərdə, dövri mətbuatda işlənmiş, sovet dönəmindən etibarən isə alınma sözlər kimi dilimizə daxil olmuşdur. “Kitabi- Oğuznaməyi-türki”də rast gəldiyimiz bu cür alınmaların olması ilə bağlı deyə bilərik ki, çox güman ki, əlyazmanın fon Ditsə qədərki nüsxəsi Rusiya ərazisində, rus mədəniyyətini, dilini mükəmməl əxz edən, Rusiya mədəni həyatında kifayət qədər tanınan hansısa azərbaycanlı bir ziyalının istifadəsində olmuş və yeri gəldikcə o özü də topluya rus sözlərinin də işləndiyi müasir ifadələri və yaxud rus sözlərinin qarışığından yaranan, mənsub olduğu ədəbi-elmi mühitdə formalaşan məsəlləri topluya əlavə etmişdir. Məsələn: “Mart ( ت ) girsə, tavar qarnına dərt girər”, “Aprel (ل ا )gəldi ayıtdı: Tavar ota yetişdi”. 42 a səhifəsində beyt adı altında belə bir ifadə verilmişdir: “Akçacığım var ikən “tobroyunaq” dedilər, Akçacığım yedilər, “poydi z boğom” dedilər”. Bu ifadələr sonradan topluya əlavələr olsa da və mətnin köçürülmə tarixi orada yazılmasa da, qeyd olunanlar əlyazmanın təxminən XIX yüzillikdə köçürüldüyünü əsaslandıran başlıca faktlardır. Əlyazmanın XV əsrdə köçürülməsi fikri bəs necə yaranmışdır? Bu, “Kitabi-Oğuznaməyi- türki” mətninin son vərəqində (vər.43a), səhifənin ətəyindəki şərq paginasiyasını bildirən, çəpəki yazılmış “xərci yemək” ( ) kəlməsinin maddeyi-tarix kimi əlaqələndirilməsi ilə bağlıdır [2, 3]. Bizcə, “xərci yemək” söz birləşməsi xronoqram yox, hələ tamamlanmayan həmin naqis əlyaz- manın növbəti vərəqinin davamına işarədir. Xatırladaq ki, orta əsr əlyazmalarının tərtibi ənənəsinə uyğun olaraq, katiblər vərəqdən-vərəqə keçərkən, növbəti yeni vərəqdə yazılacaq ilk sözü əvvəlki səhifənin ətəyində yazmışlar. “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”də də ilk vərəqdən başlayaraq hər vərəqin “b” üzünün ətəyində çəpəki şəkildə olmaqla paginativ sözlər yazılmışdır. Sonda “Baqi vəssalam. Təmmət” (43 a ) qısa katib kolofonu mətnin başa çatmağına işarədir. Amma “Kitabi-Oğuznamyi- türki”nin məcmuə tərkibində (2 a -43 a ) olması ilə bərabər, “xərci yemək” ifadəsi ola bilər ki, mətnin hələ bitməməsini və yaxud həmin ifadənin növbəti səhifə başında olmaqla əlyazmanın davam etdiyini bildirmişdir. “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”nin mətni hər səhifədə 17 sətir köçürülmüşdür. Mətnin əksər hissəsi qafiyələnən ifadələrdir, arabir isə beytlərlə nəzm hissələr qələmə alınıb. Əlyazma dibaçə ilə başlanır, burada mətn “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin müqəddiməsini xatırladan söyləmələrlə müşayiət olunur. Mətinin 5 a səhifəsində yazılmış “Fatihətül-kitab” (“Kitabın başlanğıcı”) sərlövhəsindən sonra isə paremik vahidlər başlanır.“Əmsali-türkanə” və “Əmsal və nəsayehi-türki” kimi toplularından fərqli olaraq burada paremilər əlifbaya görə sıralanmayıb.Paremilərin iki-iki, üç-üç qafiyələnməsi, həmçinin mətndaxili qafiyələrin olması, onun əlifba sırasına görətərtib olunmuş mətnlərdən daha qədim olmasını deməyə əsas verir. Çünki erkən orta əsrlərdən başlayaraq mövzusundan asılı olmayaraq bədii əsərlər kimi, tarixi məzmunlu əsərlər də nəzmlə qələmə alınmışdır. Bu cür mənzumələrin yaranması daha çox dövrün oxucusunun mətnin qafiyəliliyinə, I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
303 rəvanlılığına meyilli olması, onu tez hafizəsinə köçürməsi ilə bağlı idi. Mənzum mətnlər asan əzbərlənir, uzun müddət yaddaşlarda yaşayır və asanlıqla nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. “Kitabi- Oğuznaməyi-türki”nin tərtibatının əlifbaya uyğun olmaması birinci növbədə burada, ən çox da başlanğıcda kiçik didaktik-tərbiyəvi söyləmə mətnlərdirsə, ikinci halda əlyazma dəfələrlə katiblər tərəfindən köçürülsə də, mətnin klassik strukturunun qorunub saxlanılmasıdır. Əlyazmanın tərtibatı haqqında onu da əlavə edək ki, hər bir ifadə bir-birindən nöqtə işarəsilə ayrılıb. Eyni zamanda nöqtələr hər sətirin sonunda ifadənin bitib-bitməməsindən asılı olmayaraq da qoyulmuşdur. Paginativ sözlər vərəqin ətəyində yazılmaqla növbəti səhifədə təkrar olunduğu kimi, bəzi sətirlərin sonunadək tamamlanmayan və tamamlanan ifadələr də növbəti sətirin əvvəlində çox zaman təkrar olunmuşdur. Qeyd edək ki, əlyazmaya aid olan bu paleoqrafik xüsusiyyətə digər əlyazmalarda rast gəlmirik. “Kitabi-Oğuznaməyi-türki” yazılı folklor abidəsi müxtəlif paleoqrafik xüsusiyyətləri ilə bərabər, tekstoloji-filoloji baxımından xalq dilindən toplanaraq köçürülmüş digər yazılı folklor abidələrimizlə müqayisəli təhlillər aparmağa imkan verən bir qiymətli əlyazma əsərdir. Əgər “Əmsali-türkanə” ilə “Əmsal və nəsayehi-türki” bir-birinə məzmun, forma, ifadələri dil-üslub cəhətdən nə qədər yaxındırsa, “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”nin də folklor topluları arasında oxşarı vardır. Bu, Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinin kitabxanasında saxlanılan “Oğuznamə”dir (“Əmsali-Məhəmmədəli” və yaxud “Məcməül-əmsali-Məhəmmədəli”).Hər iki toplunun oxşarlığını bir çox xüsusiyyətlərinə görə müqayisədə görmək olar. Burada hər iki əlyazmanın bir-birinə oxşarlığını, bir tarixi məqamla da əlaqələndirmək mümkündür. Nüsxələrdən biri Sankt-Peterburqda, digəri isə Berlin şəhərində saxlanılır. Əlyazma mətni olaraq hər iki nüsxə bir-birinə çox yaxındır və burada belə bir tarixi məqamı xatırladaq: XIX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın quzeyi, eyni zamanda güneyinin bir hissəsi Rusiya tərəfindən işğal olunur. Ərdəbildən Şeyx Səfi məqbərəsindəki çox zəngin kitabxana qarət edilərək 1828-ci ildə Sankt- Peterburqa aparılır. Həmin ərəfədə - XIX əsrin birinci yarısında Rusiyanın paytaxtında bir çox azərbaycanlı şərqşünas alimlər universitetlərdə çalışmışlar. Burada Mirzə Cəfər Topçubaşov və Mirzə Kazım bəy kimi görkəmli azərbaycanlı alimlər universitetlərdə dərs demiş və Rusiyada şərqşünaslıq elminin yaranmasına, şərqşünas kadrların yetişməsində böyük rol oynamışlar. “Mirzə Cəfər Topçubaşov XIX əsrin ikinci onilliyindən başlayaraq ömürlük Peterburqda yaşamış, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Asiya Departamenti Yanında Şərq Dilləri İnstitutunda 45 il müəllim və tərcüməçi işləmiş (9, s.70), 1819-cu ildən Peterburq Baş Pedaqoji İnstitutunda türk, ərəb, fars dillərindən dərs demiş, 32 yaşında (7 mart, 1823) Peterburq universitetinin professoru olmuşdur” (10, s.363). “Bir sıra mənbələrdə göstərilir ki, Mirzə Cəfər özünə zəngin arxiv və kitabxana yaratmışdı. Bu xəzinənin qapılarını bütün qələm dostlarının üzünə açmışdı. Burada ... əlyazma və çap kitabları ilə yanaşı, türk, ərəb, fars, rus, fransız ... dillərində də minlərlə kitab olmuşdur. O, həmin əsərlərin bir çoxunu öz sağlığında İmperator kitabxanasına, dövlət adamlarına, elm və ədəbiyyat xadimlərinə, dostlarına və tələbələrinə bağışlamışdı” (10, s.365). Beləliklə, XIX əsrin birinci yarısında həm Azərbaycan əlyazmalarının böyük bir hissəsi Sankt-Peterburqa gətirilir və həm də həmin dövrdə bir çox azərbaycanlı ziyalılar Rusiyanın paytaxtında yaşayıb, elmi-pedaqoji fəaliyyətdə olmuşlar. Bəlkə də, “Kitabi-Oğuznaməyi-türki” toplusu rus ədəbi-elmi mühitində olan bir türk əsilli ziyalının istifadəsində olmuş və yeri gəldikcə yeni-yeni ifadələri, o cümlədən rus sözlərinin iştirakı ilə yaranan atalar sözlərini topluya əlavə etmişdir – “Akçacığım var ikən “tobroyunaq” dedilər, Akçacığım yedilər, “poydi z boğom” dedilər”. Sonradan isə toplu onun sahibinin səxavətliliyi nəticəsində Berlin Dövlət kitabxanasına düşmüşdür. Əlbəttə, bu bizim öz fərdi ehtimalımızdır. Adları çəkilən atalar sözlərinin köçürüldüyü topluları oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini nəzərə alıb deyə bilərik ki, “Əmsali-türkanə” ilə “Əmsal və nəsayehi-türki” toplusunun katibləri məlumdur. Hər iki toplu dil baxımından Azərbaycanın güney ərazisi ilə bağlıdır. Hər iki toplu birbaşa canlı danışıqdan, şifahi nitqdən toplanmışdır. Hər iki toplu avtoqraf olsa da, mətnləri üzərində sonradan hər hansı bir katib, folklorçu tərəfindən təshihat, düzəliş işləri aparılmamışdır.“Kitabi-Oğuznaməyi-türki” və “Oğuznamə”nin (“Əmsali-Məhəmmədəli”) mətnləri- nin müqayisəsindən isə aydın olur ki, bu topluların mətnləri ilkin toplamalardan sonra, əsrlərboyu
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
304 bir neçə dəfə, bəlkə də dəfələrlə köçürülmüş və hər dəfə köçürüldükcə köçürüldüyü zamanın dil- imla qaydaları, həmçinin ayrı-ayrı türk xalqlarının dil xüsusiyyətləri paremilərdə iz qoymuşdur. Buradakı paremilərin bəzisində qıpçaq, cığatay və əsasən də Türkiyə türkcəsinin dil xüsusiyyətlərilə də rastlaşırıq. Hər iki mənbəni müqayisə etdikdə məlum olur ki, “Kitabi-Oğuznaməyi-türki” başlanğıc mətnə, müqəddiməyə malikdir. Sankt-Peterburq “Oğuznamə”siisəyalnız paremik vahidlərdən ibarət olub, “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”nin 5 b səhifəsindəki “Atalar sözi Qurana girməz, əvət Quran yanınca yalın-yalın yollaşır”, “Atalar sözüni tutmayan yəbanə atulur” ifadələri cüzi fərqlənməklə oxşar formada köçürülmüşdür. Bu ifadələrədək isə “Kitabi-Oğuznaməyi-türki”də “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin müqəddiməsi şəklində başlanğıc mətn qələmə alınmışdır.
ƏDƏBIYYAT 1. Musabəyli Azadə. Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloqu. 3 cilddə, I cild. Bakı: “Elm”, 2012, - 416 səh. 2. Oğuznamə (çapa hazırlayan Şamil Cəmşidov. Bakı: “Nurlan”, 2008. 3. O.Ş.Gökyay. “Dedem Korkutun kitabı” İstanbul, 2000, s.CXXIX-CXXXII. 4. Oğuznamə (Çapa hazırlayanı, müqəddimə, lüğət və şərhlərin müəllifi Samət Əlizadə). Bakı: “Yazıçı”, 1987, 223 səh. 5. Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası. Bakı: 2000. 6. X-943/3483. Məhəmməd Vəli Qəmərli. Atalar sözü. İrəvan, 1899. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. 7. B-6425. Məcmuə. Əmsali-türkanə, 1a-25a. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. 8. Əmsal və nəsayehi-türki. Məcmuə (Əlyazmanın əsli Tehran Parlament Kitabxanasında saxlanılır. Surəti bu yazının müəllifindədir). 9. Azərbaycan EA Xəbərləri. ƏDİ seriyası. 1974, №2, s. 70. 10. İmaməddin Zəkiyev. Azərbaycan kitabının inkişaf yolu. Bakı: Azərbaycan Ensiklo- pediyası “Nəşriyyat-Poliqrafiya” Birliyi, 2000.
Əzizağa Nəcəfzadə, fil.ü.f.d., dos. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, elmi katib azizaga.necefov@mail.ru NİZAMİ GƏNCƏVİNİN TÜRK MƏNŞƏYİ, MƏNBƏLƏRƏ YENİ BUCAQ ALTINDA BAXIŞ “Nizami türk oğlu türk”dür. Nizaminin 1922-ci ildə məzarının köçürülməsilə bağlı qəbrinin açıldığı haqqında xroniki qeydlər də bunu bir daha sübut edir. 1923-cü ildə Tiflisdə çıxan “Yeni fikir” qəzetinin 256-257-ci sayında dərc olunan “Nizaminin məzarı” adlı məqalədə yazılır: “Nizaminin nəşi məzarda türk adətinə uyğun olaraq yerləşdirilmişdi” (1, 36). Lakin bu böyük türkün milli mənsubiyyəti ilə bağlı yenə də mübahisələr davam etdirilməkdədir. Onun gah atasının, gah anasının qeyri-türk olması fikri zaman-zaman gündəmə gəlir. Bunun heç bir elmi əsasının olmadığı isə hələ XX əsrin 40-cı illərində Azərbaycan ədəbiyyatşünasları tərəfindən sübuta yetirilmişdir. Bəs nə üçün bu mübahisələr səngimək bilmir? Şairin atasının Qumda doğulması ehtimalı daha çox XVIII əsr İran təzkirəçisi və şairi Lütfəli bəy Azərin “Atəşgədə” əsərindəki qeyddən qaynaqlanır. Belə ki, müəllif özündən əvvəlki təzkirələrdən bəhrələnərək şairin “İskəndərnamə” poemasının ikinci hissəsinə ilhaq edilmiş bir beytə istinad edib onun əslən Qumdan olduğunu göstərir: Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm, Vəli əz qohestane-şəhre-Qoməm.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
305 Beytin tərcüməsi belədir: Dürr kimi Gəncə dənizində itsəm də, Dağlıq ərazi olan Qum şəhərindənəm. Müasiri olduğumuz dövrdə yenidən gündəmə gətirilən və müzakirələrə səbəb olan bu ərazinin əslində Azərbaycanın Qax rayonunun Qum kəndi olduğu isə milli mətbuat və televiziya orqanlarında da vurğulanır. Biz bununla da razı deyilik. Çünki Y.E.Bertels, H.Araslı, Vəhid Dəstgerdi və başqa sanballı nizamişünas alimlər tədqiqatlarında yuxarıda verdiyimiz beytin Nizaminin daha qədim əlyazmalarında olmadığını göstərmiş, bu beytin sonralar katiblər tərəfindən əlavə edildiyini söyləmişlər. Bu beytin mətnşünaslıq baxımından tədqiqi də onun poetik ardıcıllıqda ümumi məzmunla uyuşmadığını göstərir. Xəlil Yusifli şairin əslən Qaxın Qum kəndindən olmasını iddia edənlərə cavab olaraq yazır: “Bu adamlar, heç olmasa, Nizaminin olmayan həmin misralardakı Qum, Təfriş, Ta sözlərinə diqqət yetirmir (Müəllif bu beytin ikinci misrasının ayrı-ayrı mənbələrdə fərqli olmasını nəzərdə tutur – Ə.N.), bu sözlər arasında ancaq Qum sözünü görürlər. Qum sözünün yanındakı şəhər sözünü də görmək istəmirlər. Nizami əsərinə artırılan beytdə Qum kəndindən yox, Qum şəhərindən və onun torpaqlarına daxil olan Ta kəndindən danışılır” (2, 18). Y.E.Bertels “Böyük Azərbaycan şairi Nizami” kitabında bu xüsusda yazır: “Mənə məlum olan Nizami əlyazmalarından ən yaxşısı və ən qədimi olan Paris Milli Kitabxanasına məxsus və 763-cü ildə (1360) üzü köçürülmüş əlyazmasında da bu misralar yoxdur” (3, 26) . Nüşabə Araslının 1980-ci ildə nəşr olunan “Nizami və türk ədəbiyyatı” monoqrafiyasında maraqlı bir qeyd ilə qarşılaşırıq: “...türk ədəbiyyatşünası Əli Gəncəli müasir türk şairi M.F.Gürtüncanın “Leyli və Məcnun” tərcüməsinə yazdığı müqəddimədə Nizami əsərlərinin Ayasofyada rast gəldiyi qədim bir əlyazmasında belə bir beytə təsadüf etdiyini bildirir: Pedər bər pedər mər məra tork bud, Befərzəngi hər yeki qorq bud. (Mənim ata-babam türk idi, Ağıl və hikmətdə hər biri bir qurd kimi idi) (4, 5). Bu qeyd də şairin atasının türk olduğunu bir daha təsdiq edir. Nizaminin anasının kürd əsilli olmasına gəlincə isə onu deyə bilərik ki, bu da Nizaminin “Leyli və Məcnun” əsərindəki bir beytdən doğan nəticədir. Beyt özü belədir: Gər madəre-mən Rəiseyi-qord (və ya Gər madəre-mən rəiseyi-kord) Madər sefatane pişe-mən mord. Bu misraların Azərbaycan dilinə tərcüməsi ayrı-ayrı mənbələrdə müxtəlif cür səslənir. Səməd Vurğunun poetik tərcüməsində oxuyuruq: Kürd qızı anam da bizi tərk etdi, Bir ana qəlbiylə dünyadan getdi (5, 54). Ə.Səfərli və X.Yusiflinin “Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında beytin hərfi tərcüməsi aşağıdakı kimi verilir: Mənim anam igid Rəisə Ana sifətində qarşımda öldü (6, 122). M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasında bu beyt haqqında, daha doğrusu beytdəki “rəiseyi-kord” birləşməsi barədə yazır: “Bəziləri (tədqiqatçılar – Ə.N.), o cümlədən Vəhid Dəstgirdi “Rəisə”ni Nizaminin anasının adı kimi qəbul etmişlər. Lakin bizim qənaətimizə görə, tərkibdən də göründüyü kimi, o, şəxs adı deyil, sadəcə bir tituldur. Kürd rəisəsi deməkdir. Ümumiyyətlə, qadın adı olaraq “Rəisə” adlının başqa bir nümunəsi də yoxdur. Burada “Rəiseyi-kürd”ün (bu söz birləşməsinin – Ə.N.) “Kürd zadəganı” mənasında başa düşülməsi daha məntiqə uyğundur. “Kürd rəisi” və ya “kürd rəisəsi” olmaq, eyni zamanda tarixdə də misalları olduğu kimi, haqqında danışılan adamın mütləq kürd xalqından da olmasını sübut etmir. Çünki kürd qəbilələrinə rəislik (başçılıq – Ə.N.) etmiş türklərin varlığı elm aləmində məlumdur” (7, 41). Məşhur İran nizamişünası Səid Nəfisi də öz dissertasiyasında M.Ə.Rəsulzadə kimi düşünür, bu misrada Rəisə sözünün xüsusi yox, ümumi isim olaraq işləndiyini yazır. O da Vəhid Dəstgirdiyə I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
306 etiraz edərək Nizaminin anasının kürdlərin rəisəsi, yaxud kürd hakimlərindən olduğunu qeyd edir (Daha müfəssəl məlumat üçün bax: 1, 32). Beytin ümumi məzmununa istinadən nizamişünaslarımızın bəziləri haqlı olaraq “kord” sözünü ərəb qrafikasına uyğun şəkildə “qord” oxumuş, onun igid, əyilməz, mərd mənalarına da gəldiyini söyləmişlər. Bəli, diqqətlə düşünsək, şairin bu misralarda qadına xas nəvazişli qayğıkeşlik Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|