I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
1
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş
“TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR” mövzusunda Beynəlxalq konfransın
MATERİALLARI (II hissə)
Bakı, 14-15 noyabr 2016-cı il
“Elm və təhsil” Bakı – 2016 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
2 KONFRANSIN RƏYASƏT HEYƏTİ
AKİF ƏLİZADƏ AMEA-nın prezidenti, akademik
İSA HƏBİBBƏYLİ AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik
KAMAL ABDULLAYEV Millətlərarası multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri, akademik
TEYMUR KƏRİMLİ AMEA Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, akademik
NAİLƏ VƏLİXANLI Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin direktoru, akademik
NƏRGİZ AXUNDOVA AMEA İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, AMEA-nın müxbir üzvü
RAFAEL HÜSEYNOV N.Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, akademik
TEYMUR BÜNYADOV Akademik
MÖHSÜN NAĞISOYLU AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
NİZAMİ CƏFƏROV Atatürk Mərkəzinin direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
YAQUB MAHMUDOV AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
MUXTAR İMANOV AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
ƏRTEGİN SALAMZADƏ AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
3 KONFRANSIN TƏŞKİLATÇILARI: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu
Konfrans 2016-cı il noyabr ayının 14-15-də Bakı şəhərində keçiriləcəkdir Açılış mərasimi : AMEA Rəyasət Heyətinin binası, Böyük akt zalı, III m. Bölmə iclasları : AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanası, II, III, IV m. Ünvan: Bakı, H.Cavid prospekti, 115
KONFRANSIN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ İSA HƏBİBBƏYLİ AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik, sədr MÖHSÜN NAĞISOYLU AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, müavin
KONFRANSIN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİNİN ÜZVLƏRİ ŞAHİN MUSTAFAYEV
AMEA-nın müxbir üzvü İLHAM TAHİROV
fil.ü.e.d., prof. İSMAYIL
KAZIMOV
fil.ü.e.d., prof. İSMAYIL MƏMMƏDLİ
fil.ü.e.d., prof. MAYIL ƏSGƏROV
fil.ü.e.d., prof. MƏMMƏD ƏLİYEV
MƏSUD MAHMUDOV fil.ü.e.d., prof.
NADİR MƏMMƏDLİ fil.ü.e.d., prof.
SAYALI SADIQOVA
fil.ü.e.d., prof. SEVİL MEHDİYEVA
fil.ü.e.d., prof. AYNEL MƏŞƏDİYEVA
fil.ü.f.d., dos. AYTƏN BƏYLƏROVA
fil.ü.f.d., dos. BABA MƏHƏRRƏMLİ
fil.ü.f.d., dos. RASİM HEYDƏROV fil.ü.f.d., dos.
TEYYUB QULİYEV fil.ü.f.d., dos. ELÇİN İBRAHİMOV KONFRANSIN MƏSUL KATİBİ: SEVİNC MƏMMƏDOVA
fil.ü.f.d., dos. KONFRANSIN MƏTBUAT KATİBİ: TƏRANƏ ŞÜKÜRLÜ
fil.ü.f.d., dos. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
4 KONFRANSIN MATERİALLAR TOPLUSUNUN REDAKSİYA HEYƏTİ:
ELMİ REDAKTOR: MÖHSÜN NAĞISOYLU AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
REDAKSİYA HEYƏTİ ÜZVLƏRİ:
İLHAM TAHİROV, fil.ü.e.d., prof. İSMAYIL KAZIMOV, fil.ü.e.d., prof. İSMAYIL MƏMMƏDLİ, fil.ü.e.d., prof. MAYIL ƏSGƏROV, fil.ü.e.d., prof. MƏSUD MAHMUDOV, fil.ü.e.d., prof. NADİR MƏMMƏDLİ fil.ü.e.d., prof. SAYALI SADIQOVA, fil.ü.e.d., prof. SEVİL MEHDİYEVA, fil.ü.e.d., prof. AYNEL MƏŞƏDİYEVA, fil.ü.f.d., dos. AYTƏN BƏYLƏROVA, fil.ü.f.d., dos. BABA MƏHƏRRƏMLİ, fil.ü.f.d., dos. SEVİNC MƏMMƏDOVA, fil.ü.f.d., dos. RASİM HEYDƏROV fil.ü.f.d., dos. TEYYUB QULİYEV fil.ü.f.d., dos. ELÇİN İBRAHİMOV Kompüter dizaynerləri CAHİD KAZIMOV LALƏ DƏMİROVA JALƏ ƏSGƏRZADƏ
Kompüter operatorları PƏRVİN İSAYEVA RƏNA MƏMMƏDOVA XATİRƏ MƏLİKOVA TƏHMİNƏ AXUNDOVA ANARƏ BABAYEVA FİRƏNGİZ MƏMMƏDOVA MİNARƏ MƏLİKZADƏ
Məruzə mətnlərindəki orfoqrafik, qrammatik və üslubi xətalara görə müəlliflər məsuliyyət daşıyır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
5
BÖLMƏ 5 TÜRK LÜĞƏTÇİLİYİ, DİALEKTOLOGİYASI, QRAMMATİKASI
İsmayıl Kazımov, fil.ü.e.d., prof. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Müasir Azərbaycan dili şöbəsinin müdiri
KARAİMLƏR VƏ ONLARIN DİLİ Karaimlər qıpçaqlardır. Əhalisinin sayı yüz mindən çox olan karaimlər türk dillərinin Şimal- Qərb arealına daxildir. Tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar da bu arealdadır. «Şimal-Qərb dilləri ərazi cəhətdən Cənub-Qərb və Şimal-Şərq dillərindən müəyyən dərəcədə uzaq olsa da dillərin ümumi genealoji və tipoloji yaxınlığı onların müasir quruluşunda da özünü büruzə verir. Bu əlaqələr, həmçinin dillərin daxili strukturundakı oxşar və fərqli cəhətlər hər hansı dil materialının təhlilində özünü qabarıq şəkildə göstərir. Ayrı-ayrı dil areallarında olduğu kimi bu arealda da məskunlaşmış türk xalqlarının həmin ərazidə yerləşməsi prosesi özünəməxsus tarixi və sosial hadisələrlə bağlıdır» (1, s.291). Karaim dili və ya türkcəsi danışıq dili kimi işlədilir. Yəhudi dinindən olan karaimlər Litva, Ukrayna və Polşanın bir sıra şəhərlərində yaşayırlar. Onların ədəbi dilləri, demək olar ki, yoxdur, lakin yazıları mövcuddur. Əvvəllər ibrani, sonralar isə kril əlibasından istifadə etmişlər. Əhalinin 1989-cu ildə həyata keçirilən ümumi siyahıya alınmasına görə keçmiş SSRİ –də 2602 nəfər karaim yaşamışdır. Onların 21 %-i karaim dilindən istifadə etmişdir. Türkoloqlar karaimlərin türk dilləri arasındakı yerini müəyyənləşdirməyə çalışarkən fərqli yanaşmalar irəli sürmüşlər. V.Radlov onların türkçələşmiş bir Fin-Uqor dili ola biləcəyi ehtimalı üzərində durarkən, J.Ramstedt və N.Poppe karaim dilinin (çuvaş dili kimi) türkcə ilə monqolca arasında körpü vəzifəsini yerinə yetirən bir dil olduğunu sübuta yetirmək istəmişdilər. Xalqın düşüncəsində «karay», «karaylar» qədim türk etnosları olan kerey, kereitlərlə əlaqədardır. Vaxtı ilə karaim etnosoları Xəzər xaqanlığı ərazisində yaşamışlar. Xaqanlıqda müasir balkarlar\malkarlar, qaraçaylar, krım tatarları, çuvaşlar, başqırdlar, kumıklar, krımçaklar, noqaylar və qazaxlar da yaşamışlar. Öz antropoloji tipinə görə karaimlər balkarlara, qaraçaylara, çuvaşlara yaxındırlar. Antropoloji əlamətləri, yaxın əlaqələri dil göstəriciləri ilə də əsaslandırmaq olur. Karaimlər qədim türk adlarını (Tenri, göy və s.) qoruyub saxlaya bilmişlər. Karaimlər həm də Ukraynada yaşayan azlıqlardan biridir. Karaim dili bir sıra dialektlər əsasında formalaşmışdır. Həmin dil bir qədər poleveslərin dilinə də yaxındır (Codex Cumanicus- XIII əsr). Karaim dilinin tədqiqi ilə Rusiyada, keçmiş Sovetlər İttifaqında, eləcə də xarici ölkələrdə V.V.Radlov, A.N.Samoyloviç, V.A.Qordlevski, S.M.Şapşal, V.İ.Filonenko, V.Kokenay, N.A.Baskakov, K.Foya, K.Musayev və b. məşğul olmuşlar. İlk dəfə olaraq türkologiyada karaim dilinin türk dilləri arasında yerini A.N. Samoyloviç müəyyənləşdirmiş və bu dili təsnif etmişdir. Karaim dilinin öyrənilməsinə XIX əsrin axırlarından başlanılmışdır. Bu dövrdə karaim dili V.V.Radlov və Polşa alimi Jan Qjeqovski tərəfindən tədqiq edilmişdir. XX əsrin 20-30- cu illərində karaim dili V.A.Qordlovski, polşa alimi T.Kovalski və A.Zayançkovski tərəfindən öyrənilmişdir. II Dünya müharibəsində karaim dilinin tədqiqi bir qədər səngimişdir. Müasir dövrdə karaim dili, demək olar ki, araşdırılmır. Karaimlər Krım, Polşa, Rusiya və Ukrayna karaimləri olmaqla 4 yerə bölünür. Krım karaimlərinin şeir və mahnılarında onların xəzərlərlə qohumluq əlaqələrini sübut edən faktlar çoxdur.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
6 Bu dil sistematik şəkildə təsvir olunub. Həmin dil haqqında qısa bir mətnə diqqət yetirək: «Kray tili- birisi tiurk uluslarnyn eski tilliarinan. Any bijik üriatkian erianliarimiz dahy özgia-die bijlikliarinin üvriatkianliari az tiuviul tiergiadliar da inçkialiadlar. Tiek bilmiavçiuliargia karay tilin ajuruç bastyrhan üriatiuv bitikliar joch edi...» (Tiuziuvçiu). Karaimlər azsaylı türk xalqlarından biridir. Karaimlər özünü karay, karaylar adlandırırlar. Onlar karaizmə (din) sitayiş ediblər. Sonra bu söz etnonimə, etnotoponimə çevrilib.
Kara sözü- qədim yəhudi dillərində «oxumaq», karaim isə- «oxucu» mənasındadır. Karait\karaim sözləri ekvivalentlərdir. Güman ki, bizim işlətdiyimiz «qarə», qiraət» sözləri də həmin mənşədəndir. Karaimlər Litvada və Rumiyada da yaşayırlar. Karaim dili slavyan dillərinin əhatəsinə inkişaf etmişdir. Onlar slavyan dillərindən geniş dairədə bəhrələnmişlər. Karaimlərin bir hissəsi Trakalda konsenrasiya olunub (170 nəfər). Böyük əksəriyyət karaim ana dilindən məhrum edilib. Ana dilini yaxşı bilmir. Onlar məktub yazıblar ki, «bizim artıq öz dilimiz yoxdur. Biz rus dilində, yaxud litva, polyak və ukrayin dilində danışırıq. Qəbir daşlarımızın üzərindəki yazılar da yad dildədir- rus, litva, polyak və ukrayin dillərindədir. Familiyalarımız, əsasən, ukrayin soyadlarından ibarətdir. Ukrayin dilinin təsiri ilə soyadlarımız formalaşmışdır» Öz ana dillərini itirmə təhlükəsi bədii ƏDƏBIYYATda da öz əksini tapmışdır. XX əsrin 30- cu illərində S.Rudkovskinin «Dostiar» («Друзъя») pyes-komediyasında qarışıq slavyan-karaim dili satira atəşinə tutulmuşdur. Karaim dilinin tarixi əlaqələri ayrı-ayrı türk dilləri ilə yaxın olmuşdur, bu folklor örnəklərində də görünür: Laрa-lapa kar yava, Эrbi baba koy soya, Xazar oqlu at çaba, Baylarımız toy çala. (Azərbaycan dilinə tərcüməsi: Lopa-lopa qar yağar, Erbi baba qoyun soyar, Xəzər oğlu at çapar, Bəylərimiz toy çalar) Bu şeir və mahnı xəzər dövləti dövrünü əks etdirir. Karaimlər yəhudi, latın və rus əlifbasından istifadə etmişlər. Karaim dilinin bəzən yazısı olduğu da göstərilir. Amma əhatəsində olduğu dildə onların övladları təhsil alırlar. Ukraynada yaşayan karaimlər qaliç dialektində danışırlar. Deyilənə görə, karaimlər XX əsrə qədər öz dillərini qoruyub saxlamışlar. Artıq bu dil itmək üzrədir. Bunun bir sıra səbəbləri mövcuddur. Birinci səbəbi karaimlərin sosial həyatının tarixi şəraitində axtarmaq lazımdır. Digər başlıca səbəb karaimlərin örtülü, qapalı həyat sürmələri, cəmiyyətdən qaçmaları ilə əlaqədardır. Bu, onlar üçün bir sosial bəla olmuşdur. Bu gün sosial problemin dil baxımdan doğurduğu reallıqlar da həmin səbəblə bağlıdır. Onlar adamlara yovuşmamışlar. Qaradinməzlik karaim adamları üçün bir əlamət sayılmışdır. Ancaq müəyyən qərarları özləri müstəqil olaraq çıxarmışlar və s. Onlar icma şəklində yaşamışlar. Bütün işlər- dinə və mədəniyyətə dair işlər icmanın çıxardığı qərarla həll edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, karaimlərin vahid, normalaşdırılmış ədəbi dili mövcud deyildir. Onların xüsusi ədəbi dilləri olmadığı üçün yaşadıqları ölkənin ədəbi dilindən istifadə edirlər. Məsələn, Ukrayna karaimləri Ukrayna ədəbi dilindən, Polşa karaimləri polyak ədəbi dilindən, Rusiya karaimləri rus ədəbi dilindən və s. istifadə edirlər. 1959-cu ildə əhalinin siyahıyaalınmasına görə Sovet İttifaqında 5900-ə qədər karaim var idi. Doğma dildə danışanlar 16, 5 faiz təşkil edirdi. Onlar Litvada (Trakay, Vilnus şəhərlərində), şərqi Ukraynada (Qaliç İvano-Frankovsk vilayətində) yaşayırlar. Karaimlərin bir çoxu xarici ölkələrdə də yaşayırlar. Karaim dilini əhatə edən üçdilli lüğət 1974-cü ildə nəşr edilmişdir (2). Karaim dilini öyrənmək üçün türkoloqlar müxtəlif mənbələrə müraciət etmişlər: 1) danışıq dili materiallarına; 2) qonşu dillərin güclü təsirini əks etdirən sənədlərə. Bu materiallar hələ 1957- 1963-cü illər arası toplanmışdır. Karaimlərin soyadları maraq doğurur. Onlar «oqlı» sözündən istifadə edir: Abram-Oqlı, Abraoqlı. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
7 Aqa sözünü adın əvvəli və sonunda işlədirlər: Abraqamoviç-Aqa,, Aqa, Aqalık, Aqa-Kefeli, Aqa-Neyman, Aqa-Çudakov, Abıkoviç, Xüsusi səciyyəli adlardan istifadə: Aylık, Ayni, Alan, Babay, Babacan, Baloban, Bektaş, Bondar, Boru, Yarımbaş, Yamaşa, Şuşman və s. Şəxs adları karaimlərdə türk, ərəb, qədim Avropa, fars, yunan mənşəlidir (3) oviç-eviç- şəkilçisi familiyalarda çox işlədilir: Azareviç, Abraxamoviç. Karaimlər SSRİ dövründə Vülnus, Trakay, Panevejis, Qaliç, Lusk Evpatoniya, Baxçasaray, Feodosiya və s. şəhərlərdə yaşayırlar. Krım karaimlərinin dili yaxın qonşuları krım tatarlarının dilinə assimliyasiya olunmuşdur. Bununla belə, bir sıra özünəməxsus fonetik və leksik özəllikləri də qoruyub saxlamışdır. Litva və Ukraynada karaimlər XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərində məskunlaşmışlar. Onların –karaimlərin şərq dialekti bu bölgələrin danışığı əsasında yaranmışdır. Karaimlər ancaq 3 dialektdə danışırlar: krım, trakay və qaliş. Bu dialektlər arasında müəyyən fərqlər var. Məsələn, getmək feili trakay dialektində yür, qaliç dialektində yur; mənə əvəzliyi trakay dialektində maya, qaliç dialektində mana şəklində təzahür edir. Bu dilin leksikasında trakay dialektində «quyu» sözü kuyuv, qaliç dialektində həmin söz kuyduk şəklində. İnək sözü trakayda sıyır, qaliçdə inek formasında özünü göstərir və s. Ukraynada yaşayan karaimlərin dillərində arxaik xüsusiyyətlər də qorunub saxlanmışdır; həmin sözlər intervokal mövqedə çıxış edir: aka, yokarı, sekiz, dokız, daq \tav (meşə, dağ), ağız (avuz), denuz\tenuz və s. Ukrayna karaimləri «Qözlerim qörmez oldu» -«gözlərim görməz oldu» (Baxçasarayda yaşayanlar) frazasını tez-tez işlədirlər. Qaqauz dilində olduğu kimi, Ukrayna karaimlərinin də dilinin sintaksisində nisbi sərbəstlik özünü göstərir. Bu xüsusiyyət onu «tipik» türk dillərindən fərqləndirir. Bu dilin sintaksisinə də qonşu dillərin- məsələn, Ukrayna dilinin güclü təsiri olmuşdur. Bu dilin sintaktik özəlliklərindən biri məişət-danışıq dilinin əlamətlərini saxlamasıdır. Kitab dili- dini ƏDƏBIYYATların dilidir. Tövratın tərcümə dili bu baxımdan səciyyəvidir. Karaim dilinin sintaksisi, başlıca olaraq, qədim yəhudi dilinin orijinal cümlə quruluşlarının kalkalaşmış formalarıdır. Ukraynada yaşayan karaimlərin gənc nəsli rus dilində oxumağa böyük meyil göstərirlər, yerli əhali isə bu dildən nisbətən az istifadə edir. Karaim dilinin sosial əsaslarında müəyyən dillərin təsiri danılmazdır. Məs.: Slavyan dillərinin təsiri. Bu təsir XV əsrdən başlanmış və davam etmişdir. Karaim dili eyni vaxtda qohum slavyan dillərindən- Rus, Ukrayna, Belorus və Polyak dillərinin təsiririnə məruz qalmışdır. Məsələn, Trakay dialektində rus alınması olan «kirpiç» (kərpiç) sözü ilə yanaşı, eyni zamanda polyak alınması olan «üeqla» sözü də eyni məna üçün işlədilir. Müxtəlif sözlərdən də karaimlər eyni mənanı ifadə etmək üçün istifadə edirlər. Fonetik səviyyədə slavyan dillərinin təsiri. Karaim dili ilə başqa türk dilləri və qədim türk dili arasında özəlliklə səs dəyişmələri, fonetik hadisələr arasında mühüm fərqlər görünmür. Karaim dilinin fonetik sistemi xeyli miqdarda slavyan tələffüz normaları ilə əhatə olunub. Trakay və Qaliç dialektlərində fərqlər: keldi\kelqi, muc\kuc, maya\mana, baş\bas, terejya\tereze və s. Sintaksisdə slavyan dillərinin təsiri ilə sintaktik vahidlərin bəziləri deformasiyaya məruz qalmışdır. Həmin dil bu baxımdan bir sıra özünəməxsus cəhətləri, həmçinin də çoxlu türk dillərinə məxsus olan tipik əlamətləri itirmişdir. Trakay dialektində vokalizm sistemi rus dilinin təsiri ilə dəyişkənliyə məruz qalmışdır. Məs.: yu, yo: üv-yüv-yuv «ev»; köz- küöz-yüoz və s. Konsononantizm sistemində Trakay dialektindəki sağır nun (n) slavyan dillərinin təsirindən adi n-səsinə çevrilmişdir.
Slavyan dillərindən alınan leksik alınmalar karaim dilinin fonetik qanunlarına uyğunlaşdırılmışdır: mığla «мгла», xiren «xren», istep «стер» bervenə «юревно» və s. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
8 Müasir karaim dilində vurğu praktik şəkildə sözün müxtəlif hecaları üzərinə düşür ki, bu da slavyan dillərinin təsiri hesab edilir. Morfoloji səviyyədə slavyan dillərinin təsiri. K.M.Musayev, O.Prik bu dili qrammatik səviyyədə araşdırmış, fundamental bir əsərlər ortaya qoymuşlar (4; 5; 6) -ar\-şar bölüşdürmə sayını yaradan şəkilçi, -lay,-ley – zərf düzəldən şəkilçi, -mayın (-madın \- matın) feili bağlama göstəricisi,-yir indiki zaman şəkilçisi bu dilin qıpçaq mənşəli olduğunu sübut edən faktlardandır. Əksər slavyan elementləri karaim dilinin morfoloji sisteminə daxil olmuşdur. Bəzi sözyaradıcılığı və sözdəyişdirici modellər slavyan tipli modellərdir. Karaim dilinə məxsus müstəqil və köməkçi sözlərə lazım olan slavyan dilinin şəkilçilərini, sözönlərini artırmaq ənənəsi də yaranmışdır. Slavyanizm karaim dilinin müxtəlif nitq hissələrinə öz təsirini göstərmişdir. Məsələn, Ukrayna dilindən bu dilin Qalıç dialektinə kiçiltmə mənalıi - inu (-unğ) şəkilçisi keçmişdir: kız- inu\kız-ina «qız», mam (a)-unö «mamoçka»; malax-unə «anqeloçek». Karaim dilində şəxs kateqoriyası analitik üsulla formalaşır: Men karay-mın- men karay barm- men karay. Karaim dilinin sifətlərində slavyan dillərinə məxsus nai şəkilçisi öndə işlənir: naiunlurax «naibolğşiy», naiterenrək «qluboçayşiy». Mürəkkəb feil yaradıcılığında «slavyan feili + et» quruluşu məqbul sayılır: calet etti «on pocalel». Leksik səviyyədə slavyan dillərinin təsiri. Danışıq dili vasitəsi ilə karaim dilinə ərəb, fars, qədim yəhudi dillərindən, slavyan dillərindən sözlər keçmişdir. Məs.: bob, çerep, olenğ, moneta, nauk, plah, taneü, smola, peçğ, izba və s. Karaim dilinin leksikasında çoxlu sayda qədim türk sözləri qalmışdır: yav (yağ), tarlov (tarla) və s. Gün, həftə, ay, il və s. adlar özünəməxsusdur: yex kün (bazar günü), (yex) baş kün (bazarertəsi), şebbat (şapate kün) (şənbə günü), xan kün (xain kün, orta kün), ayna kün, baras kün (4-cü gün), bayram kün (5-ci kün); artarıx ay (aprel), kural ay (may), başkusxan (iyun), yaz ay (iyul), ulaq ay (avqust), sırıx (çirik) ay (sentyabr), ayrıxsı ay (oktyabr), küz ay (noyabr, axısqalılarda da belədir), soğum ay (dekabr), kış ay (yanvar), kara kış ay (fevral), syuvyunç ay (mart), artıx ay (mart-aprel) və s. Krım tatarlarının dilində üç üslub funksionallaşıb: 1) ədəbi dil, 2) kitab dili, 3) danışıq dili. Ədəbi dildə: ben qeldim, eytirm (mən dedim), danışıq dilində: men keldim, men aytırm və s. Karaimlərdən bəziləri özlərinə məxsus sözləri unutmuş, həmin sözlərin əvəzinə rus, ukrayna və polyak dillərinə məxsus sözlərdən istifadə edirlər: qnezdo, skala, kaplə, rosa, pesok və s. (7) Sintaktik səviyyədə slavyan dillərinin təsiri özünü sözlərin əlaqələnməsi üsullarında daha çox göstərir. Məsələn, feillərlə idarədə slavyan dilləri ilə üst-üstə düşən məqamlar var: Men anı ozdum. Bu cümlənin rus dili ekvalenti Ə eqo pereqnal; kolunu onunu «pravuö ruku» və s. Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|