I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
əvvəllər önəm vermədiyi, lakin yeni təəssüratlar nəticəsində keçirdiyi qeyri-adi milli hisslərin özünü fəal şəkildə büruzə verməsi sanki onun şeir dilinə də təsir edir, burada yeni keyfiyyətlər formalaşmağa başlayır. A.Axmatova ona məxsus lakoniklik və musiqiliklə öz təlim-tərbiyəsinə, dünyagörüşünə yad və eyni zamanda doğma təəssüratlarını oxucuya çatdırmağa müvəffəq ola bilir: Над Азией – весенние туманы, И яркие до ужаса тюльпаны Ковром заткали много сотен миль. О, что мне делать с этой чистотою, Что делать с неподкупностью простою? О, что мне делать с этими людьми (3, 216). Asiyanın üzərində yaz dumanları Və dəhşətli dərəcədə parlaq zambaqlar Xalı kimi toxunub yüzlərlə mil əraziyə. Ah mən nə edim bu təmizliklə, Nə edim bu satınalınmaz sadəliklə? Ah mən nə edim bu insanlarla (Sətri tərcümə – A.N.). Məsələn, bu dövr şeiriyyatında şairin yeni öyrəndiyi bənzətmələrin Şərq və adət etdiyi Qərb elementləri onun yeni tip təşbeh çalarlarının meydana çıxmasına səbəb olur. Şərqdə artıq çeynənmiş bədirlənmiş ay gecəsi özünün yeni şərhində orijinal musiqili ahəngini tapır: Из перламутра и агата, Из задымленного стекла, И так торжественна плыла, – Как будто “Лунная соната” Нам сразу путь пересекла. Как в трапезной – скамейки, стол, окно С огромною серебряной луною. Мы кофе пьем и черное вино, Мы музыкою бредим… Все равно … И зацветает ветка над стеною (3, 215). Sədəf və əqiqdən, Hisli-tüstülü şüşədən, Elə gözlənilmədən yuvarlanır Və elə təmtəraqla üzürdü, –
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
350 Sanki “Ay sonatası” Dərhal yolumuzu kəsdi. Beləcə ziyafət skamyasında, masasında, pəncərəsində Nəhəng gümüşü ayla, Biz qəhvə və qara şərab içir, Musiqi sayıqlayaraq... Hər halda... Və çiçək açır budaq divarın üstə (Sətri tərcümə – A.N.). Ayın hisli pəncərədə axmasını sədəf və əqiqə bənzədən A.Axmatova, əsasən, Şərq şeirində məşuqənin dişlərinə bənzədilən sədəfdən və gözəlin dodaqları ilə müqayisə olunan əqiqdən yeni məqsədlə istifadə edir. Burada əqiqin Şərqdə aktiv istifadə olunan qırmızı rəngi deyil, digər çaları təşbeh materialına çevrilir və gözəl sinekdoxa nümunəsi yaradılır. Maraqlıdır ki, istər “Ərəb və fars sözləri lüğəti”ndə, istərsə də Qazi Bürhanəddin, İ.Nəsimi kimi Azərbaycan klassiklərinin divanlarına yazılan lüğətlərdə əqiq – qırmızı rəngdə qiymətli daş kimi xarakterizə olunur. Zərgərliyə dair elmi mənbələrdə isə bu daşın rəng çalarları fərqli izah olunur. Məlumatımızı genişləndirmək üçün Sübhi Bəktaşinin qiymətli daşlar haqqında rəvayət, nağıl və tarixi həqiqətlər açıqladığı “Yüz bir hekayət” adlı kitabına nəzər yetirək. Müəllif Şərqdə, o cümlədən, Azərbaycanda zərgərlərin zinət əşyaları hazırlayarkən istifadə etdikləri əqiqin rəng çaları haqqında yazır: “Azərbaycan əqiqləri başlıca olaraq altı rəngdədirlər; – açıq rəngli, demək olar ki, ağ, mavi və süd rəngli zolaqların növbələşməsi, bənövşəyi rəngə çalan boz, maviyə çalan ağ, sarımtıl-boz və qaraya çalan tünd boz” (5, 286). Yəqin ki, Anna Axmatova da ayın hisli pəncərədən axan rəngini ağ rəngin maviyə çalan boz çalarını nəzərdə tuturdu. Bu isə Şərq şeir ənənəsinə yeni yanaşma idi. Anna Axmatova Asiyanın öz yaradıcılığında yeni mərhələ açmasını, onda “şüuraltı yaddaşı” oyatmaqla yeni – həm tanış, həm də yad hisslər oyatdığını təsdiq edirdi: Это рысьи глаза твои, Азия, Что-то высмотрели во мне, Что-то выдразнили подспудное И рожденное тишиной, И томительное, и трудное, Как полдневный термезский зной. Словно вся прапамять в сознание Раскаленной лавой текла, Словно я свои же рыдания Из чужих ладоней пила… (3, 217). Bu sənin yırtıcı gözlərindir, Asiya, Məndə nə isə görə bildilər, Dərinliklərdə qalmış nəyi isə üzə çıxardılar. Və sakitlikdən doğan, Həm darıxdırıcı, həm çətin Termez bürküsü tək. Sanki bütün şüurdakı ulu yaddaşım Qaynar lava kimi axdı, Elə bil ki, öz göz yaşlarımı Başqasının ovucundan içdim... (Sətri tərcümə – A.N.) Anna Axmatovanın bu hisslərə hakim kəsilən qüdrətli təəssüratını əyani müşahidə etmiş N.Tatarinova “Anna Axmatova Daşkənddə” adlı xatirə-məqaləsində həmin günləri belə yada salır: “Anna Axmatova Şərq əlamətlərini xüsusi diqqətlə qeyd edirdi. Suların şırıltısında rübabi tellərin musiqi ahəngini yadda saxlayır, qızılgüllərin rayihəsini içinə çəkir, sanki səmanın qeyri-adi yüksəkliyinə uyuşa bilib-bilməyəcəyini yoxlayırdı. O, geniş açılmış gözlərinin baxışları ilə qovaq ağacının pambıqlarının uçuşunu, böyük və sıx qarağacların yumru çətirlərini izləyirdi” (4, 98). A.Axmatova Şərq ədəbi və fiziki-bioloji mühitindən bəhrələndiyi kimi, Şərq ədəbiyyatı, xüsusilə də Daşkəndin o zamankı ədəbi gəncliyi də Anna Andreyevnanın ədəbi irsindən, bənzərsiz
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
351 şəxsiyyətindən örnək alıb ruhlanırdı. A.Axmatovanın təxliyyə həyatı zamanı Daşkənddə məskunlaş- dığı müvəqqəti sığınacaq isə bir şair ocağına çevrilmişdi. A.Axmatova ardıcıllarından məşhur özbək şairi, xalq yazıçısı və akademik Aybək (Əsl adı Musa Daşməhəmmədovdur.) bir neçə şeirində Sovet ədəbiyyatında ötəri meh kimi keçsə də, güclü tufan kimi iz qoyan bu rus şairini vəsf etmiş və onu əbədi yaddaşlara köçürmüşdür. ƏDƏBIYYAT 1. Гусейнов Гафар Г. “Ты Азия – родина родин” (Перелистывая “Ташкентские страницы” Анны Ахматовой), СПб: 2002, 165 с. 2. Ахматова Анна Андреевна. Сочинения, В 2-х т., Т. 2 / Проза, переводы, М.: Художественная литература, 1986, 463 с. 3. Ахматова Анна Андреевна. Собрание сочинений в 2-х т., Т. 1, М.: Издательство “Правда”. “Огонек”. 1990, 448 с. 4. Татаринова Н. Анна Ахматова в Ташкенте // Простор, 1971, № 2, с. 97-100. 5. Bəktaşi Sübhi. Yüz bir hekayət. Bakı: Yazıçı, 1990, 352 s
Barat Osmanova, fil.ü.f.d. AMEA akad.Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu “Türk filologiyası” şöbəsi, aparıcı elmi işçi mehivaqo@mail.ru
ANDAYIN POEZİYASI Melih Cevdet Anday Türk poeziyasında çevriliş yaradan «Garip» cərəyanının üç şairindən biridir. O, Orxan Vəli, Oktay Rıfatla birlikdə türk şeirində əsrlərlə davam edən divan şeiri ənənələrini kökündən dəyişərək, poeziyaya yeni forma, yeni ifadə tərzi ilə yanaşı yeni ideyalar da daxil etmişdir. Melih Cevdet Anday bütün yaradıcılığı boyu şeirini daima yeniləmişdir. Hələ «Garip» cərəyanı daxilində şairin özünə məxsus şeir tərzi olmuşdur. «Garip» cərəyanı tərzində yazılmış «Toxum» şeiri ilə Anday «düşüncə» şeirinin ilk nümunəsini yaratmışdır. İngilis metafizik şeir cərəyanının təsirilə şeirlərində ələ aldığı «biliyin insana xoşbəxtlik gətirmədiyi» fikri, daha sonra şairin yaradıcılığının əsas motivi olan «düşüncə» şeirinə çevrilmişdir. Bu cəhətdən Anday Türk poeziyasında bəlkə də ilk olan və özünə məxsus bir şeir tərzi yaratmışdır, deyə bilərik. 1962-ci ildə nəşr etdirdiyi «Kolları Bağlı Odysseus» kitabında şair Homerin «Odysseus» əsərindən istifadə edərək, düşüncələrini yeni bir formada işləmişdir. Bu dövrdə yazdığı şeirlərində şair, özünün dediyi kimi «İnsan davranışlarının hekayəsi»ni şeir dili ilə anlatmışdır. Yaradıcılığının bu yeni mərhələsində şairi düşündürən bir şeydir: insan təbiətə qarşı mübarizəyə başlayır və bu mübarizədə özünün yaratdığı maneələri dəf etmə gücünü kənarda deyil, özündə axtarır və bunun üçün ən yaxşı ifadə vasitəsi kimi qədim qəhrəmanlıq dastanlarına, mifologiyaya müraciət edir. 1970-ci ildə çap olunan «Göçebe Denizin üstünde» kitabında Melih Cevdetin topladığı şeirlərdə təsvir etdiyi dünya gündəlik qayğılardan hadisələrdən kənardadır. «Özgür insan isteğini istemekle beslenir» deyən şair müasir şeirin cəmiyyəti əks etdirməsini gərəksiz görür və bunu əsərlərində göstərməyə çalışır. Anday istər «Troya Önünde Atlar»da olsun, istər «Kolları Bağlı Odysseus»da və istərsə də «Ölümsüzlük Ardında Gılgamış» da olsun, mifoloji motivlərin içərisində insanın azadlığını dilə gətirir. Fərd ilə cəmiyyət arasında əlaqə yaratmağa çalışır. Haqsızlığa qarşı olan şair insanın özünü və öz dünyasını yaratmasını istəyir. - Yox, o, məni yandırmaz. - O yüksəkliyə qalxmaq istəyənlərin çoxu yanıb, oğul. - Məni yandırmaz. Böyüyəndə çıxacam, görüm o niyə belə qırmızıdı... -
Ana, Savalana qədər belə gömgöy görünən o dağlar, dərələr, düzənlər ki, var, ora nədir? I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
352 - Ərdəbil mahalı. - Yox.
- Bəs nədi? -
Göründüyü kimi, qəhrəmanda mənəvi-assosiativ düşüncələr yaradan Savalan dağı burada təbiət atributu olmaqdan daha çox mübarizə, qurtuluş və azadlıq simvolu kimi alınmışdır. Onun obrazda yaratdığı hissi-emosional təsir də məhz sözügedən məzmunla bağlıdır. Zaman keçəcək, İsmayıl Şah İsmayıl kimi Savalanın zirvəsini fəth edəcək, Savalanla Ağrını müqayisə edəcəkdi: “Bu dağlar heç bir-birinə bənzəmir. Amma hər ikisində necə də ilahi əzəmət var, qürur var. Aşağıdakı bağçadakı ağacın üstünə elə bil qızıl səpmişdilər... Axşam sərinliyi düşürdü. Amma Ağrı dağının zirvəsi qızarmır, göyərirdi. Qar örtüyü göy rəngə çalır, buludlar qızarırdı. Qara Quzeyin üstündə isə işıqsız ay ağ ləkə kimi səmaya yapışmışdı. Əbdi bəy onun fikrə getdiyini görüb Hüseyn bəy Lələyə işarə elədi və yaxınlaşdı: - Mürşidi-kamilim, bizim bu mahalda sizi qəmləndirən nədi? - Heç. - Şah İsmayıl gec cavab verdi. Sonra aram-aram danışmağa başladı: - Əbdi bəy, insan xilqəti qəribədi. Bütün əzablara dözür. Hər dərdi yadından çıxarır. Amma dağ dözmür. Adına Ağrı deyirlər. Dağ da ağrı çəkərmiş. -
- Yox, ağrı çəkən dağ müvəqqəti ola bilməz... Əbdi bəy, bu mahallar gözəldir, bərəkətlidir. Amma başıbəlalı torpağa oxşayır. Möhkəm dayanın. Bir qala da tikdirirəm. Adını Rəvan qoymuşam. Qoy bu mahalda işlər rəvan getsin” (3, 130). Əsərdən gətirilən bu nümunədə müəllif mətnaltı olaraq çox şeyləri vurğulayır. F.Kərimzadə dənizdən-dənizə böyük imperiya yaratmaq xülyası ilə yaşayan, özgə torpaqlarından özlərinə sığınacaq düzəltmələri azmış kimi, onu daha da genişləndirmək istəyilə tarix boyu dəfələrlə torpaqlarımıza soxulub onu işğal edən, insanlığa sığmayan faciələr törədən ermənilərin bu qara niyyətlərindən heç vaxt əl çəkməyəcəklərini, tarixin yaxın zamanlarda təkrarlanacağını sanki əvvəlcədən hiss etmişdi. Odur ki, Şah İsmayılın dili ilə bu “başıbəlalı torpaq”da möhkəm dayanmağa, ona sahib çıxmağa çağırırdı. Ağrı dağının Şah İsmayılın daxilində doğurduğu assosiasiya bir tərəfdən vaxtilə qalada keçirdikləri məhbus həyatının, çəkdikləri ağrı-acıların yadına düşməsi idisə, digər tərəfdən məhz Ağrının ifadə etdiyi məzmunla bağlı idi. Şah İsmayıl toponimik vahid kimi Ağrının adına izah verərək, onu adı ilə daşıdığı məzmun yükü baxımından obrazlı şəkildə uzlaşdırır. “Xudafərin körpüsü”ndə dağ və rəng simvolikası əlaqəli şəkildə alınmışdır. Epik təsvir zamanı rənglər simvolika baxımından düzgün seçilərək dağ simvolikası ilə vəhdətdə mövzunun məna yükünün və əsas məramın aşkarlanmasını şərtləndirmişdir. Burada əski türk mifoloji sisteminin atributlarının və ya atributlaşmış obrazlarının təsvir elementi kimi rənglərin simvolizə etdiyi semantik tutumdan uyğun kontekstdə istifadə olunmuşdur. Bu baxımdan dilogiyada dağ və rəng simvolikasının əlaqəli inikası ilə qurulan epik təsvirlər konkret semantik tutumları ifadə edir. Təqdim edilən nümunələrin müqayisəsindən görürük ki, Savalanın zirvəsi qırmızı, Ağrının zirvəsi isə göy rəngdə təsvir olunmuşdur. Türk etnosunun əski çağlardan bu günümüzə qədər formalaşıb oturuşmuş inancına görə günəşin, odun, alovun rəmzi olan qırmızı rəng semantik tutum baxımından xoşbəxtlik, xeyir, bərəkət, şadlıq, firavanlıq və başqa bu kimi sevincli yaşantıları ifadə edir. Qırmızı rəng, eyni zamanda, mübarizə və azadlıq rəmzi kimi də simvolizə olunur. Başqa bir maraqlı məqama da diqqət yetirək. Bəzən dilimizdə qırmızı sözü qızılı və ya qısaca olaraq qızıl sözlərilə də ifadə olunur. Qırmızı rənglə əlaqəli qızarmaq, qızartı, qızılca və başqa bu kimi sözlərin kökündə hazırda dilimizdə daha çox işlək olan qırmızı sözünün deyil, qırmızının sinonimi olan qızılı, yaxud qızıl sözünün dayanması da maraqlı fakt kimi diqqəti çəkir. Bu kontekstdə “Kitabi-Dədə-Qorqud” eposunda maraqlı nümunələrə rast gəlirik. Dirsə xan qırx igidi ilə Bayandır xanın məclisinə gələndə Bayandır xanın igidləri onu qarşılayıb qara otağa aparırlar. ““Bayandır xandan buyruq böylədür, xanım” - dedilər. Dirsə xan aydır: “Bayandır xan bənim nə əsküglügüm gördi? Qılucumdanmı gördi, süfrəmdənmi gördi? Bəndən alcaq kişiləri ağ otağa, qızıl otağa qondurdı. Bənim suçum nə oldı kim, qara otağa qondurdı?” - dedi” (4, 34).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
353 Yaxud: “Oğuz zamanında bir yigit ki evlənsə, ox atardı. Oxı nə yerdə düşsə, anda gərdək dikərdi. Beyrək xan dəxi oxın atdı, dibinə gərdəgin dikdi. Adağlusından ərgənlik bir qırmızı qaftan gəldi. Beyrək geydi. Yoldaşlarına bu iş xoş gəlmədi. Səxt oldılar. Beyrək aydır: “Niyə səxt oldunuz?”, – dedi. Ayıtdılar: “Necə səxt olmıyalum? Sən qızıl qaftan geyərsən, biz ağ qaftan geyəriz!” – dedilər” (4, 57). Göründüyü kimi, burada qızıl sözü rəng anlamında qırmızının sinonimi kimi və müvazi şəkildə işlənilmişdir. Belə yəqin etmək olar ki, rəng bildirən qızıl, yaxud qızılı sözləri qırmızı sözündən daha qədimdir. Bu məsələyə toxunmağımız heç də təsadüfi deyil. Tarixdən məlumdur ki, Səfəvilər və Şah İsmayıl müridləri üzərində qırmızı parçadan tikilmiş on iki dilim olan xüsusi baş geyimindən istifadə etmişlər. Buna görə də onlar özlərinə qızılbaşlar, başlarına qoyduqları həmin baş geyiminə isə qızılbaş çalması deyirdilər. Qızılbaş deyimindəki qızıl sözü də burada rəng anlamında semantik tutumuna görə qırmızını ifadə etmişdir. Deməli, balaca İsmayılın dustaq olduqları qaladan günəşin qızıl-qırmızı rəngə boyadığı Savalan dağının zirvəsinə doğru can atması təsadüfi deyildir. Bütün bunlar - Mübarizə, qurtuluş, azadlıq, qızılbaşlıq, şeyxlik, şahlıq və ucalıq! – Şeyx Heydər oğlu Şah İsmayılın gələcək taleyini şərtləndirən başlıca məqamlar idi. F.Kərimzadə dərin tarixi qatlardan xəbər verən bu məqamları kiçik bir epizodda ustalıqla təqdim edə bilmişdir. Epik təsvir zamanı zirvəsi göy rəngə boyanan Ağrı dağının təqdimində də rəng simvolikası baxımından aşkar və mətnaltı məqamlar diqqəti çəkir. Bildiyimiz kimi, göy rəng, adətən, dərd, kədər, matəm anlamlarını ifadə edir və bu kontekstdə qara ilə eyni məzmun yükü daşıyır. Elə bunun göstəricisidir ki, doğmasını, əzizini itirən insanlar qara, yaxud onun ekvivalenti olan göy rəngdə libas geyinir, qadınlar başlarına bu rənglərdə yaylıq bağlayırlar. Kökü əski çağlara gedib çıxan və bu gün də xalq arasında işlənilən “qara geyinib göy bağlamaq” deyimi də buradan qaynaqlanmışdır. Sözügedən adətin və bu adəti əks etdirən deyimin qədimliyinə diqqət yetirmək üçün yenə də ana kitabımız olan “Kitabi-Dədə Qorqud”a müraciət edək. On altı illik dustaqlıqdan qurtaran Bamsı Beyrək Oğuz elinə gəlib babasının yurduna çatanda görür ki, onun otağını qaraya, göyə tutublar, bacıları da qəmgin halda “qaralu-göglü” oturublar. Beyrəyin öldürüldüyü boyda isə deyilir: “Beyrəgin babasına-anasına xəbər oldı. Ağ evi- eşigində şivən qopdı. Qaza bənzər qızı-gəlini ağ çıqardı, qara geydi. Ağ-boz atının quyruğını kəsdilər. Qırq-əlli yigit qara geyüb-gög sarındı” (4, 125). Göründüyü kimi, burada göy rəng qara rənglə eyni funksiyanı daşıyaraq qəm-kədəri, matəmi simvolizə etmişdir. Göy rəng, eyni zamanda, türkçülüyün simvoludur ki, bunun da kökü əski mifoloji qatlara gedib çıxır. Mifik təsəvvürdən gəlmə bu motiv “Oğuz Kağan” dastanında Oğuzun görünüşünün təsvirində təzahürünü tapmışdır: “Yenə günlərin bir günü Ay kağanın gözləri yarıdı, bir oğlu oldu. Bu oğlanın üzü göy idi” (1, 124). Dastanın gedişatında göy rəng kutsal olaraq öz təzahürünü yenə də kultla bağlı məqamlarda tapır. Belə ki, Oğuzun yol göstərəni, qoruyucu-hamisi də “göy tüklü, göy yelkəli” qurddur. Urum kağan Oğuz kağana tabe olmaqdan boyun qaçıranda Oğuz kağan qəzəblənir, onunla vuruşmaq üçün öz qoşunu ilə yola düşür. Qırx gündən sonra Muz dağın ətəyinə çatıb alaçıqlar qurdurur, sakitləşib yuxuya gedir. Dan söküləndə Oğuz kağanın alaçığına gün kimi bir işıq düşür. Bu işıqdan göy tüklü, göy yelkəli böyük, erkək bir qurd çıxır və Oğuz kağana deyir:
“Oğuz, ay Oğuz, Sən Urum üstünə getmək dilərsən.
Oğuz, ay Oğuz, mən səndən irəlidə gedəcəyəm. Bundan sonra Oğuz kağan alaçıqları yığdırdı. yola düşdü. Gördü ki, ordunun önündə I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
354 göy tüklü, göy yelkəli böyük, erkək bir qurd gedir. Bu qurdun arxasına düşüb, ardınca getdilər” (1, 129). Göründüyü kimi, göy rəng əski türk mifoloji sistemində kutsal hesab edilən atributların və ya atributlaşmış obrazların simvolik ifadəsidir. “Türk mifoloji sistemində göy rəngli bütün obrazlar səmavi mənşəli və sakraldır. Bu rəng simvolikası həm də türk etnik mədəniyyətini başqa etnik mədəniyyətlərdən fərqləndirir... Əski türklər göyə (səmaya) tənqri deyirdilər. Göy əslində metoforik addır, rəngin, əlamətin adlaşmasıdır. Göy Tanrı ifadəsi də göyün hakimi mənasında anılırdı. Türklər Tanrını məkandan və zamandan kənarda (konkret məkan və zaman bəlgəsi olmayan) təsəvvür etdiklərindən onu bütövlükdə sonsuz göylə adekvatlaşdırırdılar” (1, 52). Buradan belə bir nəticəyə gəlirik ki, “Xudafərin körpüsü” dilogiyasında Ağrı dağının zirvəsinin göy rəngdə təsvir edilməsi təsadüfi olmayıb, ən azı iki məzmun daşıyır: 3. Bu torpaqların əzəli və əbədi olaraq Azərbaycan türklərinə məxsusluğu. 4. Ermənilərin alçaq niyyətləri sayəsində bu “başıbəlalı” torpaqlarımızın zaman-zaman dərdlə, kədərlə üz-üzə qalması. Bu “başıbəlalı torpaq”da “möhkəm dayanmağı tövsiyə edən Şah İsmayıl burada daha bir qala tikdirdiyini, “Qoy bu mahalda işlər rəvan getsin!”, - deyə bu niyyətlə həmin qalanın adını Rəvan qoyduğunu söyləyir. Bildiyimiz kimi, “r” samitilə başlayan bəzi sözlərin əvvəlinə xalq arasında tələffüz zamanı “i” saiti əlavə olunur. Rəvan sözü də dil hadisəsi – proteza nəticəsində İrəvan formasını almış və bu vaxta qədər elə İrəvan şəklində də qalmışdır. Deməli, yazıçı əsərdə bu tarixi fakta da diqqət çəkməyi unutmamışdır. Göründüyü kimi, istedadlı yazıçı F.Kərimzadənin “Xudafərin körpüsü” dilogiyasında türk mifik təsəvvüründən, epos və dastan mətnlərindən gəlmə dağ və rəng simvolikasının inikası əlaqəli şəkildə alınaraq obrazın daxili portretinin yaradılmasına, xarakterinin və daxili yaşantılarının açılmasına, ən əsası isə sözügedən əsərin məna yükünün və başlıca məqsəd-məramın
aşkarlanmasına xidmət etmişdir. ƏDƏBIYYAT 6. Bayat Füzuli. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz kağan” dastanı. Bakı, “Sabah”, 1993, 196 s. 7. Kərimzadə Fərman. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə, I cild. Xudafərin körpüsü. Bakı, “Ağrıdağ”, 2002, 390 s. 8. Kərimzadə Fərman. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə, II cild. Çaldıran döyüşü. Bakı, “Ağrıdağ”, 2003, 328 s. 9.
Kitabi-Dədə Qorqud (tərtib, transkripsiya, sadələşdirilmiş variant və müqəddimə Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadənindir). Bakı, “Yazıçı”, 1988, 265 s. 10. Ögel Bahaeddin. Türk mitolojisi. II cild. İstanbul, 2001, 164 s.
Fəridə Vəliyeva, fil.ü.f.d. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, aparıcı elmi işçi feridehicran60@mail.ru
HACI BEKTAŞİ VƏLİ ŞEİRİNDƏ ƏSKİ TÜRK İNANCLARI VƏ FOLKLOR QAYNAQLARI Qədim və zəngin tarixi keçmişə malik olan türk xalqı özünün çoxəsrlik mədəni nailiyyətlərini əbədiləşdirmək, gələcək nəsillərə və bütün dünyaya çatdırmaq üçün sözün əbədiyaşar qüdrətinə inanmış, ona üz tutmuş, ondan yardım istəmiş və düşüncəsinin, həyat tərzi və məişətinin, adət-ənənələrinin unikallığı ilə fərqlənən, soykökü, qan yaddaşı, milli ruhu və kimliyi ilə seçilən bir millət olduğunu bugünkü cahana məhz əsrlərdən keçib gələn, zaman-zaman formalaşan və yeni özəlliklər kəsb edən ədəbi-bədii yaradıcılıq nümunələri vasitəsilə isbatlamışdır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
355 Türk xalqlarının bədii düşüncə və təfəkkür məhsulları sərhədləri aşmış, başqa xalqların mədəni nailiyyətlərinin ən yaxşı nümunələri ilə qarşlıqlı “ünsiyyətdə” olmuş, bəhrələnmiş və təsir etmiş, nəhayətdə möhtəşəm dastanlarımız, müdrik nağıllarımız və atalar sözlərimiz, əsrarəngiz rəvayət və əfsanələrimiz, hikmət dolu məsəl və lətifələrimiz və s. bəşər mədəniyyəti və dünya Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|