I X t I o L o g I y a

IKKI XIL NAFAS OLUVCHILARNING SISTEMATIKASI VA EKOLOGIYASI. 
Ikki xil nafas oluvchilar o‘rta devonda paydo bo‘lib paleoziy oxirida va mezoziy boshida keng 
tarqalgan. Hozirgi vaqtda uchta oila va uchta avlodni birlashtirgan ikkita turkumi saqlangan. 
1. BIR O‘PKALILAR TURKUMI (MONOPNEUMONES) 

---

Bitta oilasi (Ceratodidae) va hozirgi zamonda yashaydigan bitta Neoceratodus avlodi bor. 
Vakili neotseratod (N. forsteri). Bu hozirgi eng yirik ikki xil nafas oluvchi baliq bo‘lib, uzunligi 
175 sm. SHarqiy Avstraliyaning Kvenslend daryosida tarqalgan. Ikkita simmetrik qismga 
bo‘linmagan toq o‘pka xaltasi bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Jabralari yaxshi rivojlangan. 
Neotseratod ham o‘pka bilan, ham jabra bilan yoki aloxida aloxida nafas olishi mumkin. 
SHuning uchun ham boshqa baliqlar yashay olmaydigan, o‘simliklar o‘sib ketgan suvlarda 
yashay oladi. YOzda suv kamayib, o‘simliklar chirishi bilan suvda kislorod nixoyatda kam 
bo‘lgan vaqtda ular qisman yoki to‘liq o‘pka orqali nafas oladi. Baliq tez tez suv satxiga 
ko‘tarilib, shalpillab tovush chiqarib, xavodan nafas oladi. Kuzda xovuzlar asta sekin to‘lishi 
bilan o‘pka orqali nafas olishningmoxiyati kamayadi va ko‘pincha qonning oqsillanishi jabra 
orqali bo‘ladi. Neotseritodlar butunlay qurib ketmaydigan xavzalarda yashagani uchun uyquga 
ketmaydi. Suv tubiga yaqin joylarda yashab, ko‘p vaqt suv tubida yotadi. Qisqichbaqasimonlar, 
chuvalchanglar va molyuskalar bilan oziqlanadi. Sentabr oktabr oylarida urchiydi. Tuxumini 
o‘simliklar orasiga qo‘yadi. O‘zgarishsiz rivojlanadi, yosh baliqchalarda tashqi jabralar 
bo‘lmaydi. 
2. QO‘SH O‘PKALILAR TURKUMI (DIPNEUMONES). Bu turkumga o‘zaro juda 
yaqin bo‘lgan ikki oila; tropic Afrikada tarqalgan Protopteridae va Janubiy Amerikaning 
Amazonka vodiysida yashaydigan Lepidosirenidae kiradi. Birinchi oilaga protopterus 
(Protopterus) avlodiga mansub bir necha tur. Ikkinchisiga esa bir avlod va bir tur lepidosiren 
(Lepidosiren) kiradi. Qo‘sh o‘pkalilarga jabra orqali nafas olishning axamiyati jabra bilan nafas 
olishga nisbatan ko‘p. Bu baliqlar suvda kislorod ko‘p bo‘lganda ham o‘pka bilan nafas bilan 
yashay olmaydi. Juft suzgichlarning rivojlanmaganligi va ularning ingichka chilvir shaklda 
bo‘lishi xarakterlidir. Ular neotserotidlarga nisbatan mayda; lepidosirenniki 125 cm gacha, 
protopteusniki 140 sm gacha uzunlikda. 
Daryolarda va bazan butunlay qurib qoladigan sayoz botqoqliklarda yashaydi. Protopterus 
xavzalar qurigan vaqtda baliqqa ko‘milib, kapsulaga o‘ralib oladi. Lepidosiren kapsula hosil 
qilmaydi. YOzgi uyqusi 5 oy davom etadi. Sun’iy holatda protopterus 3-4 yil uxlashi mumkin. 
Uxlagan vaqtda faqat o‘pka orqali nafas oladi. Xavo tuproqdagi yo‘laklar orqali og‘iz 
bo‘shlig‘iga yoki burun teshiklari orqali o‘pkasiga o‘tadi. YOmg‘ir fasli boshlanishi bilan baliq 
uyg‘onadi. Uyqu davrida protopterusda faqat nafas olish emas balki azot almashinuvi ham 
o‘zgaradi. Masalan, suvda bo‘lganda siydigida (huddi boshqa baliqlardagi singari) ammiak ko‘p 
bo‘ladi. Uning xissasi mochevinaga nisbatan 3 marta ko‘p. Suvda bo‘lmagan vaqtida bu nisbat 
aksincha bo‘ladi.
Ikki xil nafas oluvchilar suv tubidagi hayvonlar, qisman o‘simliklar bilan oziqlanadi. 
Uvildirig‘ini chuqurchalarga yoki suv tubidagi iniga qo‘yadi. O‘zgarish bilan rivojlanadi. 
Lichinkalarida voyaga etgan protopteruslarda ham rudemunt holda saqlanib qoladigan tashqi 
jabralar bor.
Ikki xil nafas nafas oluvchilar katta sanoat axamiyatiga ega emas. Ularni maxalliy xalq 
shaxsiy manfaatlari uchun ovlaydi. Bu baliqlar quruqlikda yashovchi hayvonlarning ajdodlari 
bo‘lmasada, ular bilan qator o‘xshash belgilarga ega ekanligi bilan katta ahamiyatga ega. Ikki xil 
nafas oluvchilarning hayotini o‘rganish baliqlarning suvda ham quruqlikda yashovchilarga 
aylanish yo‘llarini aniqlash imkonini beradi. 
1. Ikki xil nafas oluvchilar kenja sinfi. Ikki xil nafas oluvchi baliqlar qadimgi va o‘ziga xos 
chuchuk suvda yashovchi baliqlar gruppasi bo‘lib, tuzilishida primitiv belgilari bilan bir qatorda 
kislorodi kamaygan suv muxitlarida yashashga o‘ta moslashgan belgilari borligi bilan 
xarakterlanadi. Masalan; skeletning asosiy qismi umrbod tog‘ay xolatida qoladi. Xordasi yaxshi 

---

rivojlanmagan va ustki xamda pastki yoylar kurtagidan tashkil topgan. Bosh skeleti tog‘aydan 
tashkil topgan bo‘lib, faqat bir nechta qoplovchi suyaklari bo‘ladi. Jag‘ oraliq va yuqori jag‘ 
suyaklari yo‘q. Ichaklarida spiral klapan, yuraklarida arterial konus bor. Ikki xil nafas oluvchi 
baliqlar jabradan tashqari o‘pkasi bilan xam nafas oladi. O‘pka bilan nafas olish organi bo‘lib 
qizilo‘ngachning qorin tomoniga ochiladigan bitta yoki ikkita pufakchali o‘pka xizmat qiladi. 
Ichki burun teshiklari-xoanalari bor. Jabralarga qon olib keluvchi arteriyalarning birinchi juftidan 
o‘pka arteriyasi chiqadi, o‘pkadan esa yurak bo‘lmasining chap yarmiga quyiladigan o‘pka 
venasi chiqadi. YUrak bo‘lmasida yupqa parda bo‘lib, uni o‘ng va chap qismlariga bo‘lib turadi. 
Bundan tashqari, venoz sistemasidan keyingi juft vena bilan bir qatorda keyingi kovak vena xam 
bor. 
Siydik-tanosil sistemasi akulaning siydik tanosil sistemasiga o‘xshash. Ikki xil nafas 
oluvchi baliqlar suv qurib qolganda o‘pkasi yordamida, suv kelganda jabralari bilan nafas oladi. 
Bu kenja sinfga bitta o‘pkasi bo‘lgan va Avstraliyada yashaydigan shox tish yoki seratod, ikkita 
o‘pkasi bo‘lgan va Amazonka daryosida yashaydigan lepidosiren xamda ekvatorial Afrikada 
yashaydigan 
protopteruslar 
kiradi 
.Baliqlar 
ekologiyasi.
Baliqlar barcha tuban xordalilar singari butun umri suvda o‘tadigan hayvonlardir. Baliq suvdan 
chiqarib olinsa, u ojizlanib, tezda xalok bo‘ladi 
Demak suv baliqlar yashaydigan yagona muxit xisoblanadi va uning o‘ziga xos bir qancha 
xossalari bor:
1.Suv atmosfera xavosini erita oladi. SHu sababli baliqlar erigan kislorod bilan nafas oladi. 
2.Suv kuchli erituvchidir, shu sababli suvdagi moddalar suv organizmlarining (baliqlarning) 
iste’moli uchun yaroqli holga keladi.3. Suvda bug‘ xosil qiladigan yashirin issiqlik bo‘ladi, shu 
sababli suv bug‘langanida uning ustki qatlami tez soviydi va pastga tusha boshlaydi. Bu esa 
suvning aylanib yurishiga sabab bo‘ladi.4. Suvning issiqlik sig‘imi yuqori bo‘lganidan, uning 
temperaturasi sutka va yil fasllariga qarab amosfera temperaterasiga nisbatan kam o‘zgaradi.5. 
Suv muzlaganda uning ustki qavati muzlaydi. Muz qatlami pastki qatlamlaridan issiqlik 
ajralishni tutib turadi va suvning tubigacha muzlashga yo‘l qo‘ymaydi.6. Suvning solishtirma 
og‘irligi baliqlarning solishtirma og‘irligiga yaqin. SHunga ko‘ra ko‘pchilik baliqlar butun 
umrini suv bag‘rida o‘tkazadi va substratga muxtoj emas. Suvda yashaydigan baliqlarning 
hayotida suvning temperaturasi, suvdagi kislorod va tuzlar katta axamiyatga ega. 
1.18-rasm. ikki hil nafas oluvchilar 

---

Afrikada olimlar ozuqa va suvsiz bir necha yil yashay oladigan shoxlitish nomli baliqni 
uchratdi. Noqulay sharoitda baliq o‘z organizmidagi barcha jarayonlarni sekinlatib, uyquga 
ketadi. 
SHoxlitish u eta oladigan joyda chuchuk suv paydo bo‘lguniga qadar uxlaydi. Uyqu davri 
uch yildan besh yilgacha davom etishi mumkin.Hozirgi paytda olimlar uyqu davrida 
baliq hujayralarida yuz beruvchi holatlarni o‘rganmoqda. Ta’kidlash joizki, shoxlitish ikki xil 
nafas oluvchi baliq turi hisoblanadi.