I X t I o L o g I y a

Baliqlar sinfi. Baliqlar suvda yashovchi umurtqali hayvonlardir. Suvda yashovchi 
umurtqali hayvonlarda, jumladan baliqlarda ham asosiy nafas olish organi jabra hisoblanadi. 
Baliqlar sinfining xaraktyerli belgilari: nafas olish organi, harakat organi, tana qoplami va jag’ 
apparati. Baliqlarda juft harakat organi oldingi (ko’krak) va orqa (qorin) suzgichlardir. Baliqlar 
og’zida harakatchan jag’ apparati mavjud. Harakatchang jag’ apparati borligi bilan baliqlar sinfi 
to’garak og’izlilardan farq qiladi. Hidlash teshigi bir juft. Baliqlar jabrasi kelib chiqishiga ko’ra 
ektodyermal hisoblanadi, ya’ni embrional rivojlanish davrida ektodyermadan kelib chiqqan. 
Tanasi tangacha bilan qoplangan. 

---

Biologik jihatdan baliqlar oldingi sinf, ya’ni to’garak og’izdlilardan ancha yuqori turadi. 
Bu baliqlarning chaqqon harakatida, oziqni aktiv ovlashda, umumiy xatti-harakatida va tashqi 
muhit ta’sirini qabul qilishida va unga moslanishida nomoyon bo’ladi. Ularning chaqqon 
harakati, oziqni aktiv ovlashi, tashqi muhit organlarining, masalan nerv sistemasining, sezgi 
organlarining, hamda skletining takomillashuviga bog’liq. 
Xordalilar orasida baliqlarning tutgan o’rni. Xordalilar tipiga shakli va yashash 
sharoiti xilma-xil bo’lgan hayvonlar kiradi. Bu tipga bosh suyaksizlar (lansetniklar), to’garak 
og’izlilar (minogalar, miksinlar), baliqlar, suvda ham quruqda yashovchilar, sudralib 
yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. 
Xordalilarning asosiy xaraktyerli belgilari: 
1. Barcha xordalilarda elka tori (o’q sklet) xorda sifatida paydo bo’lgan. Xorda 
entodyermadan hosil bo’lgan. Xorda tuban xordalilarda bir umr saqlanib qoladi. Lekin umurtqa 
pog’onasining rivojlanishi tufayli xorda bir muncha reduksiyaga uchraydi. Yuksak darajada 
rivojlangan umurtqali hayvonlarda xorda embrional organ hisoblanadi va voyaga etgan 
hayvonlarda xordani umurtqa pog’onasi siqib chiqaradi, natijada bo’g’inlarga bo’linmagan yaxlit 
o’q skleti segmentli bo’lib qoladi. 
Umurtqa pog’ona sklet hosilalari singari mezodyermadan kelib chiqqan. 
2. Xordalilarda o’q skleti ustida ichi kovak nay shaklida markaziy nerv sistemasi 
joylashgan. Nerv nayining ichi nevrotsel deb ataladi. Nerv nayining oldingi qismi kengayib bosh 
miyani hosil qiladi. Nerv nayi embrional rivojlanish davrida ektotyermadan kelib chiqqan. 
3. Ovqat hazm qilish nayining oldingi (tomoq) qismi jabra yoriqlari deb ataluvchi 
teshiklar yordamida tashqi muhit bilan bog’lanadi. 
Bulardan tashqari xordalilarning alohida guruhlari uchun xaraktyerli belgilar: 
1.
Xordalilar ikkilamchi og’izli hayvonlar hisoblanadi. Ikkilamchi og’iz gastrulaning 
gastroporga qarama-qarshi bo’lgan tomoni devorining yorilishidan hosil bo’ladi. Gastopor 
o’rniga anal teshik paydo bo’ladi. 
2.
Xordalilarning tana bo’shlig’i ikkilamchi -selom. 
3.
Xordalilar metamyer hayvon, tuban tuzilganlarida metamyerlik yaxshi ko’rinadi. 
4.
Xordalilar tanasi ikki tomonlama simmetriyaga ega, ya’ni bilaterial hayvonlar. 
Xordalilar tipi 3 ta kenja tipga bo’linadi. 
1.
Bosh suyaksizlar kenja tipi (Acrania) 
2.
Lichinka xordalilar yoki qobiqlilar kenja tipi (Tunicata) 
3.
Umurtqalilar, ya’ni bosh suyaklilar kenja tipi (Vyertebrata) 
Bosh suyaksizlar kenja tipiga eng tuban tuzilgan xordali hayvonlar kiradi. Tipga xos 
bo’lgan barcha belgilar ularda bir umr saqlanadi. Nerv nayi bosh miya va orqa miyaga 
bo’linmagan. Sezgi organlari rivojlanmagan. Bosh suyagi yo’q. Qon aylanish sistemasi 
yopiq, yurak yo’q. Sleti faqat xorda. Juft harakat organlari yo’q. 
Bosh suyaksizlarning sodda tuzilganligi ularning yashash tarziga bog’liq. Ular 
dengiz qirg’og’i va sayoz joylarda yashaydi. Bosh suyaksizlarning vakili lansetnik. 
Lichinka xordalilar yoki qobiqlilar ancha keng tarqalgan hayvonlar (1500 tur). 
Voyaga etganlarining juda ko’pchiligida nerv naycha va xorda blmasligi bilan farq qiladi. 
Lichinkalik davrida ularda tipga xos bo’lgan belgilar aniq ko’rinadi. Tanasi xaltaga 
o’xshash yoki bochkasimon, tanasi tashqi tomonda dildiroq modda yoki tog’ay modda 
iborat alohida qalin qobiq - tunika bilan qoplangan. 
Lichinka xordalilar yoki qobiqlilar kenja tip 3 ta sinfga bo’linadi. 
1.
Assidiyalar 

---

2.
Salplar 
3.
Appendikulyarlar. 
Umurtqalilar, ya’ni bosh suyaklilar kenja tipi 2 ta guruhga bo’linadi 
Murtak pardasiz umurtqalilar (Anamniya). 
Murtak pardali umurtqalilar (Amniota). 
Murtak pardasiz umurtqalilar. Murtak pardasiz umurtqalilarda nafas olish organi butun 
umr yoki lichinkali davrida jabra bo’lib xizmat qiladi. Tuxumining rivojlanishida murtak pardasi 
bo’lmaydi. 
Murtak pardasiz umurtqalilar 3 ta katta sinfga bo’linadi: 
1.
Jag’sizlar katta sinfi (Agnatha). 
2.
Baliqlar katta sinfi (Pisces) 
3.
Yer usti umurtqalilar katta sinfi (Tetrapoda). 
Baliqlar filogeniyasi. Bosh suyaklilar orasida to’garak og’izlilar eng sodda tuzilgan. 
Lekin ular ancha ixtisoslashgan hayvonlar. 
Baliqlarning xo’jalikdagi ahamiyati 
Baliqlarning odam hayotida ahamiyati nihoyatda katta. Jahonning turli mamlakatlari 
aholisining oqsil ratsionida baliq 17-83% ni tashkil qiladi. Baliqdan ovqat mahsulotlaridan 
tashqari, vitaminlar, em uni, o’g’it va boshqalar tayyorlanadi.
Baliq – odam tomonidan suvdan olinadigan asosiy biologik mahsulotdir; uning (massa 
hisobida bo’lgan) ahamiyati 85% ga yaqin. Baliqlarning asosiy qismi (90% ga yaqin) 
dengizlardan ovlanadi. Bulardan planktonofaglar (65%), (25%) va bentofaglar (10% ga yaqin) 
asosiy ahamiyatga ega.