I X t I o L o g I y a

Tashqi ko‘rinishi. Aksariyat akulalar tanasi uzunchoq, duksimon. Boshining oldingi 
tomonida rostrumi bor. Boshining har ikki tomonida, odatda, 5 tadan jabra yoriqlari bor; faqat 
ayrim hozirgi akulalarda (Chlamydoselachidae va Hexachidae) ular 6-7 bo‘ladi. Ko‘zlarining 
orqasida halqumga ochiluvchi ikkita teshik bor. Bular jag‘ va til osti yoylari orasida joylashgan 
jabra yoriqlarining rudimenti – sachratgichlarlardir. Tanasining ostki tomonida, dumining 
asosida kloaka joylashgan. Dum suzgichi notekis pallali. Bunday tipdagi suzgich getyerotsyerkal 
suzgich deb ataladi. 
Juft harakat organlari ko‘krak va qorin suzgichlaridan iborat bo‘lib, ular gorizontal 
joylashgan. Yerkaklarida qorin suzgichlarining ichki tomonida kopulyativ organ vazifasini 
bajaruvchi barmoqsimon o‘simta hosil bo‘ladi. 
Teri qoplami. Epidyermisi ko‘p qavatli bo‘lib, sekretini tashqariga chiqaruvchi bezli 
hujayralarga ega. Koriumi pishiq va tolali. Terisi plastinkalar shaklidagi plakoid tangachalar 
bilan qoplangan. Tangachalari koriumda rivojlanib, boshqa umurtqalilar tishining dentininga 
yaqin bo‘lgan suyak modda – osteodentindan hosil bo‘ladi. Ular baliqning butun tanasini 
qoplaydi va og‘iz teshigining chetlari bo‘ylab jag‘larigacha etadi. Bu yerda u tananing boshqa 
qismlaridagiga nisbatan ancha yirik bo‘lib, tish vazifasini bajaradi. Bu holat, shuningdek, tishlar 
bilan plakoid tangachalar rivojlanishidagi o‘xshashlik ular gomologik ekanligidan dalolat 
byeradi. 
Skeleti. Akulalarning skeleti (ayrim joylarida ohak tuzlari bo‘lishiga qaramay) butun umr 
tog‘aydan iborat bo‘lib qoladi. O‘q skeleti umurtqa pog‘onasi faqat ikki qismga: tana va dum 
qismga bo‘linadi. Umurtqalar tanasi oldindan va orqadan botiq (amfitsil umurtqa) bo‘ladi. Ikkita 
umurtqa tanasi orasidagi bo‘shliqda xorda saqlanadi. Bundan tashqari, xorda har bir umurtqaning 
o‘rtasida bo‘lgan tor teshikchalardan ham saqlanadi. 
Umurtqa pog‘onasiga kelib qo‘shiladigan qovurg‘alar tanani faqat yuqoridan va qisman 
yon tomondan chegaralab turadi. 
Bosh skeleti miya qutisi, sezgi organlarikapsulasidan va rostrumdan iborat. Sezgi 
organlarining barcha kapsulalari juft bo‘lib, miya qutisining asosiy plastinkasiga qo‘shilib 

---

ketgan. Miya qutisining tepasi tog‘aydan iborat bo‘lib, u hali to‘liq emas. CHunki uning oldingi 
tomonida parda (oldingi fontenel) bilan qoplangan katta joy bor. Birinchi umurtqaning miya 
qutisiga qo‘shilib ketishi natijasida uning ensa bo‘limi hosil bo‘ladi. 
Rostrum miya qutisining oldingi tomonidan chiqadigan tayoqchasimon uchta tog‘aydan 
iborat.
Vissyeral skelet jabra yoylari, til osti yoyi va jag‘ yoyidan tashkil topgan.
Jag‘ yoyi ikki juft tog‘aydan tashkil topgan. Ustki juft tanglay – kvadrat tog‘ayi deb atalib, 
yuqori jag‘ vazifasini bajaradi. Pastki jag‘ vazifasini bajaruvchi ostki juft tog‘ay mekkel tog‘ayi 
deb ataladi. Ko‘p akulalarda tanglay-kvadrat tog‘ayi faqat oldingi qismi bilan miya qutisiga 
tutashadi. Uning orqa qismi esa miya qutisiga bevosita emas, balki til osti tog‘ayining ustki 
elementi bo‘lgan giomandibulyar tog‘ay orqali (giostiliya) birikadi.kamroq turlarida tanglay-
kvadrat suyagining orqa bo‘limi miya qutisiga bevosita birikadi. Biroq bu holatda ham 
giomandibulyar tog‘ay tanglay-kvadrat suyagiga birikadi (amfistiliya).