Ibtidoiy davr ( arxaik ) madaniyati. Reja: Arxaik madaniyatning dastlabki namunalari

UYG`ONISH DAVRI, Renessans — G`arbiy va Markaziy Yevropadagi mamlakatlarning madaniyat tarixida o`rta asr madaniyatidan yangi davr madaniyatiga o`tish davri. Taxm. 14—16- asrlarni o`z ichiga oladi.
«Uyg`onish» termini 16-asr italyan gumanistlari, xususan rassom va tarixchi Jovanni Vazari (1511—74) asarlarida mohiyatini ochib berolmaydi va yangi madaniyat mazmunini faqat antik merosni «tiriltirish» b-n cheklab qo`yadi. Shunga qaramay bu termin fanda ham shartli ravishda qabul qi­lingan.
G`arbiy Yevropa uyg`ronish davrida ijtimoiy-falsafiy fikrlarning rivojlanishi. Uyg`onish davri YEvropada XIV asrning iskinchi yarmidan to XVII asrning boshlarigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrga kelib, ko`pchilik mamlakatlarda asta-sekinlik bilan eski ishlab chiqarish munosabatlarining o`rniga yangi ishlab chiqarish munosabatlari kurtak shaklida vujudga kela boshlagan edi. Bu esa insoniyat tarixida shu davrgacha yuz bergan eng buyuk ilg`or to`ntarishlardan biri edi.
Haqiqatan ham bu davrda hayotning hamma tarmog`ida muhim ilg`or, hatto aytish mumkinki, inqilobiy o`zgarishlar yuz berayotgan edi. Sanoat ishlab chiqarish usulining dastlabki kurtaklari O`rta yer dengizi atrofidagi ayrim shaharlarda XIV va XV asrlardayoq yuzaga kelgan. Bu davrda, ayniqsa, Italiya eng taraqqiy etgan davlat bo`lgan. Bu yerda boshqa davlatlarga nisbatan avvalroq savdo-sotiq, hunarmandchilik tez sur`atlar bilan rivojlangan. Shular tufayli Italiyada boshqa YEvropa davlatlariga nisbatan shaharlar va shaharlarning hayoti tez sur`-atlar bilan o`sgan. Italiyada XIV asrlardayoq dastlabki manufakturalar vujudga kelganki, ular hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan oldinga tashlangan katta qadam edi. Savdo, sudxo`rlik, hunarmandchilik manufakturalaridan juda katta foyda kelar edi. Natijada bank egalari, savdogarlar, sanoatchilardan iborat mavqeli, tabaqa vujudga keldiki, ular Italiyaning Venetsiya, Genuya, Florentsiya shaharlarida feodallar ustidan g`alaba qozonib, siyosiy hokimiyatni qo`lga oldilar. Shuningdek, sanoatning rivoji G`arbiy YEvropada XV—XVI asrlardagi qator geografik va texnik kashfiyotlar bilan ham bog`liq. Amerikaga va Hindistonga dengiz yo`lining ochilishi, Magellanning butun dunyo bo`ylab sayohati shunga olib keldiki, bir necha asrlar davomida o`zgarmas deb hisoblagan YEr kurrasining chegarasini buzib yubordi.
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi bu o`zgarishlar, geografik va texnik kashfiyotlar YEvropa xalqining bu davrdagi ma`naviy hayotida ham tub o`zgarishlarga olib keldi. Jumladan, bu davrda cherkovning ma`naviy hokimiyati xristian dini negizida vujudga kelgan islohchilik harakatlari ta`sirida ham singdirilgan edi. Bu islohchilik harakatlarida feodalizm quroli bo`lgan rim-katolik cherkovi ta`siridan qutulishga harakat qilayotgan, tobora mustahkamlanib borayotgan yangi tabaqalarning intilishlari aks etardi. Cherkov ma`naviy hokimiyatining zaiflanishiga faqat turli islohotchilik harakatlari ta`sir qilibgina qolmay, balki cherkov, din bilan hech qanday aloqasi bo`lmagan dunyoviy madaniyat va ma`naviyatlarning keng tarqalishi ham sabab bo`ldi.
XIV asrlarda dastlab Italiyada vujudga kelgan bu yangi madaniyat gumanizm nomini oladi. Umuman gumanizm iborasi lug`aviy jihatdan insoniylik, degan ma`noni anglatadi. O`z moxiyati jihatdan bu madaniyat cherkov, ilohiyotga xos bo`lgan ma`rifatlilikka zid bo`lgan ma`rifatni anglatardi. Gumanistlar dunyoviy fanlarni cherkov sxolastik «olim»ligiga qarshi qo`yardilar. Keyinchalik bu oqim YEvropaning boshqa qator mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Bu madaniyat badiiy adabiyot, tasviriy san`at, haykaltaroshlik, arxitektura va me`morchilik, fan va falsafada erishilgan ajoyib yutuqlarni o`zida mujassamlashtirgan edi. Bu madaniyatning eng asosiy mohiyatlaridan biri - asrlar davomida feodal zo`ra-vonlik va cherkov tomonidan inkor etilgan inson shaxsining manfaatlari va huquqlarini himoya qilgan gumanizm edi, chunki u har tomonlama rivojlangan inson shaxsi haqida gapirsa ham, butun xalqni nazarda tutmas edi. Balki uning ayrim, nisbatan cheklangan tabaqasi haqida gapirardi. Ikkinchidan, bu gumanizm insonni feodal zo`ravonlikdan, cherkov hukmronligidan ozod qilish haqida orzu qilsa ham, umuman, insonni ijtimoiy ozod qilish masalasini qo`ymagan, ya`ni keng mehnatkashlar ommasini ijtimoiy ozodlikka olib chiqishni xayoliga ham keltirmagan edi.

12 Insonparvarlik g`oyasi

Insonparvarlik — insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huquqliligi toʻgʻrisida, insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shart sharoitlar yaratib berish haqida gʻamxoʻrlik qilishni ifodalovchi tushuncha. Unga koʻra, dunyoda eng qimmatli narsa insondir, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-u saodatiga xizmat qilishi lozim. Inson taqdiri, xalq manfaatlari, mamlakat kishilari haqida gʻamxoʻrlik qilish.
Insonparvarlik. Tarbiyaning insonparvarlik gʻoyasi muhim tushuncha boʻlib unda inson yoki shaxsning taqdiri yotadi. Insonparvarlik gʻoyasi har bir xalqning azaliy qadriyati hisoblanadi, umimiy qadriyat hisoblanadi. Masalan ikkinchi jahon urishi yillar[da oʻzbek xalqining turli millat xalqiga insonparvarligi, bolajonligi, xalqparvarligi hamda mehr oqibatliligi misoldir. Tarbiyaning markazida shaxs turar ekan har bir ison komil inson boʻlishga intilishi kerak, shundagina biz kutgan natijaga erishimiz mumkin.
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulugʻbek, Alisher Navoiy va b. asarlarida Insonparvarlik, inson erkinligi, uning qadr-qimmati gʻoyalari olgʻa surildi. Forobiy insonlarning inoq va doʻst yashashi mamlakatda xalqlar uchun katta foyda keltirishini isbotlashga intilgan va tin-chlikni qatʼiy quvvatlab, butun faoliyatini inson xizmatiga qaratgan. Navoiy inson taqdiri, xalq manfaa-ti, mamlakat haqida gʻamxoʻrlikni asosiy masala qilib qoʻygan. Dunyoda eng qimmatli narsa insondir, degan fikrni olgʻa surgan. Uning fikricha, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-saodatiga xizmat qilishi lozim. Jahon dinlari, jumladan islom dinida ham Insonparvarlik gʻoyalari oʻz ifodasini topgan. Unda faqir, kambagʻal, musofir, muhtoj kishilarga yordam berishga, sahovatli va insofli boʻlishga daʼvat qilinadi. Avvalambor, O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi faoliyatiga qiziqish bildirayotganligingiz uchun sizlarga katta rahmat.
Sir emaski, bugungi kunlarda butun dunyoda murakkab jarayonlar kechmoqda. Bir tomondan, dunyo globallashuv tomon odimlamoqda, uzoq masofalar tobora yaqinlashmoqda, boshqa tomondan esa, fan va texnologiyalar jadal rivojlanmoqda, inson hayoti shiddat bilan o‘zgarmoqda. Biroq iqtisodiy va texnologik rivojlanish insoniyat oldiga yangi muammolar, yangi masalalarni ham qo‘ymoqda. Ilgaridek, bugun ham jaholat insoniyat taraqqiyoti uchun asosiy tahdidlardan biri bo‘lib qolmoqda. Jaholat, ayniqsa din sohasidagi noshudlik, diniy ta’limotlarni o‘zicha, ko‘r-ko‘rona talqin qilish jahondagi millionlab begunoh odamlarga iztirob olib kelgani sir emas. Ayni paytda “ommaviy madaniyat”, “jinsiy erkinlik”, tarki dunyochilik, internetga qaramlik holatlari ham borgan sari insoniyat oldidagi jiddiy muammolar qatoridan joy olmoqda.
Bu muammo bizning yurtimizga ham ta’sir ko‘rsatmay qolmayotir. Yaqin o‘tmishda jamiyatimizda kuzatilgan ma’naviy bo‘shliq o‘rnini diniy ekstremizm kabi yot g‘oyalar egallay boshlagani oqibatida ko‘plab fuqarolarimiz jabr ko‘rdi. Qonun buzilishi holatlarida faqat kuch ishlatish yo‘li bilan kurashish usuli o‘zini oqlamaganini ko‘rsatdi.
Shu munosabat bilan, davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev Prezidentlikning dastlabki kunlaridan boshlaboq jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish zarurligini ta’kidladilar. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 19 sentyabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqida odamlarning ongu tafakkurini ma’rifat asosida shakllantirish va tarbiyalash asosiy vazifa ekanligini bayon etdi.
Buning uchun, birinchi navbatda, butun dunyo jamoatchiligiga islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini yetkazish eng muhim vazifa hisoblanadi. Zotan, islom dini bizni ezgulik va tinchlikka, asl insoniy fazilatlarni asrab-avaylashga da’vat etadi.
Mana shu muhim vazifalarni amalga oshirish uchun shaxsan Prezident Shavkat Mirziyoyevning tashabbuslari bilan O‘zbekistonda bir qancha mega loyihalarga asos solindi. O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi ana shunday tengi yo‘q loyihalardan hisoblanadi.

13 Yevropa uyg‘onish davri madaniyati va uning asosiy xususiyatlari.

Uyg'onish davrining o'ziga xosligi shundaki, bitta manba (Italiyada yangi hayot olgan qadimgi dunyoqarash) bu davr deyarli barcha Evropa mamlakatlarida turli xil o'ziga xos ko'rinishlarni keltirib chiqardi. Italiyada Uyg'onish davri juda birinchi boshlandi, eng yorqin natijalarga erishdi - va shuning uchun namunali hisoblanadi. Uyg'onish davri titanlari, ya'ni keyingi Evropa madaniyatiga eng katta ta'sir ko'rsatgan shaxslar deyarli barcha italiyaliklar ekanligi bejiz emas. Rassomlar Sandro Botticelli, Rafael Santi, Giorgione, Titian, me'morlar Filippo Brunelleschi va Leon Batista Alberti, rassom, haykaltarosh, me'mor, shoir Mikelanjelo Buonarroti, deyarli barcha bilim sohalarining rivojlanishiga hissa qo'shgan noyob inson Leonardo da Vinchi va boshqalar. ...
 Agar siz Uyg'onish davrining tashqi vizual tomonidan, Rafael va Leonardoning rasmlaridan, Mikelanjelo haykallaridan, go'zal italyan me'moriy durdonalaridan chalg'itishga harakat qilsangiz, Uyg'onish davrining umumiy tavsifi tushunchasiz mumkin emasligini bilib olasiz. Uyg'onish davri gumanizmi. Gumanizm deganda inson olamning markazi bo‘lgan dunyoqarashni bildiradi. Shu bilan birga, Xudo to'liq rad etilmaydi (garchi Uyg'onish davrining ko'plab arboblari u yoki bu darajada ateistik yoki okkultizm sifatida talqin qilinishi mumkin bo'lgan g'oyalarni ifoda etgan bo'lsalar ham), lekin fonga o'tadi. U Yaratguvchi bo‘lib qoladi, lekin endi u o‘z taqdirini va dunyo taqdirini o‘zi hal qilishini insonga qoldirib, soyaga chekinayotgandek tuyuladi. Inson bu vazifani uddalay olishi uchun uning tabiatini har tomonlama o‘rganish kerak.

Bundan tashqari, o'zining barcha ko'rinishlarida, ehtiyoj va talablarida jismoniy, hissiy, aqliy, aqliy va hokazolarni o'rganish. Natijada, insonning gumanistik ideali - axloqiy va aqliy fazilatlarga ega bo'lgan, shu bilan birga mo''tadillik va tiyilish egasi bo'lgan mavjudot shakllanishi kerak. Uyg'onish davri odob-axloqi bu fazilatlar tug'ma narsa emas, balki insonda qadimgi adabiyot, san'at, tarix, madaniyatni o'rganish orqali tarbiyalanadi, degan. Shuning uchun ham Uyg'onish davrida ta'lim birinchi o'ringa chiqdi. O'rta asrlarning dunyoqarashi doirasida odam ko'p narsani bilishi shart emas edi, unga Xudoga ishonish va cherkov amrlarini bajarish kifoya edi, yerdagi hayot haqida emas, balki ruhni abadiy hayot uchun qutqarish haqida qayg'urish.
Endi hayotning yerdagi tarkibiy qismi qayta tiklandi, keyin esa birinchi gumanistlarning amrlariga zid ravishda mutlaq darajaga ko'tarildi. Shunday qilib, Uyg'onish davridagi tarbiya shaxs uchun haqiqiy tug'ilishga aylandi: inson tabiati va uning ijodiy qobiliyatlari to'g'risida bilim olgandan keyingina odamni to'liq deb hisoblash mumkin edi. Har tomonlama rivojlangan shaxsning ideali jismonan go'zal, aqli pok, qalbi yuksak va ayni paytda qandaydir ijodiy, o'zgartiruvchi voqelik, mehnat bilan shug'ullanadigan shaxs edi. Uyg'onish davri rasmlari qahramonlari shunchaki go'zal odamlar emas, balki ular biron bir muhim harakat yoki yutuq paytida ko'rsatilgan qahramonlar ekanligi bejiz emas. Ayollarga qo'yiladigan talablar biroz yumshatilgan: Uyg'onish davri ayollarining o'zlari inson tabiatining go'zalligining namunasi edi. O'rta asrlarda har tomonlama gunohkor deb yashiringan ayol shahvoniyligi endi har tomonlama, ayniqsa tasviriy san'atda ta'kidlangan.
Aleksandr Babitskiy
Uyg'onish davri yoki Uyg'onish davri (frantsuzcha Renessans, italyancha Rinascimento) - Yevropa madaniyati tarixidagi o'rta asrlar madaniyatini almashtirgan va yangi davr madaniyatidan oldingi davr. Davrning taxminiy xronologik doirasi - XIV-XVI asrlar.
Uyg'onish davrining o'ziga xos xususiyati - madaniyatning dunyoviy tabiati va uning antropotsentrizmi (ya'ni, birinchi navbatda, shaxs va uning faoliyatiga qiziqish). Qadimgi madaniyatga qiziqish paydo bo'ladi, uning "jonlanishi" sodir bo'ladi va atama shunday paydo bo'ldi.
Uyg'onish atamasi allaqachon italyan gumanistlarida, masalan, Giorgio Vasarida mavjud. Zamonaviy ma'noda bu atama kundalik hayotga 19-asr frantsuz tarixchisi Jyul Mishele tomonidan kiritilgan. Hozirgi vaqtda Uyg'onish davri madaniyatning gullab-yashnashining metaforasiga aylandi: masalan, 9-asrdagi Karoling Uyg'onish davri.
Uyg'onish davrining umumiy xususiyatlari
Evropada ijtimoiy munosabatlardagi tub o'zgarishlar natijasida yangi madaniy paradigma paydo bo'ldi.

14 Gumanizm, reformatsiya, yangi inson idealining shakllanishi

Gumanizm- (lot.humanitas - insoniyat, insoniy - insonparvar) - 1) dunyoqarash, uning markazida odamning g'oyasi, uning huquqlari, erkinligi, tengligi, shaxsiy rivojlanishi (boshqalar) haqida qayg'urish yotadi; 2) axloqiy pozitsiya, bu inson va uning farovonligiga g'amxo'rlik qilishni eng yuqori qadriyat deb biladi; 3) ijtimoiy tuzilish tizimi, uning doirasida inson hayoti va farovonligi eng oliy qadriyat sifatida e'tirof etiladi (misol: Uyg'onish davri ko'pincha gumanizm davri deb ataladi); 4) xayriya, insonparvarlik, insonga hurmat va boshqalar.
Gumanitarlik G'arbiy Evropada Uyg'onish davrida shakllandi, ilohiy tabiatning talablaridan oldin inson ehtiyojlarining ahamiyatsizligi haqidagi g'oyani tasdiqlagan, undan oldingi katolik astsetizm mafkurasidan farqli o'laroq, "o'lik mollarga" nafratni kuchaytirdi. "Jismoniy zavqlar".
Gumanizmning ota -onalari, nasroniylar, odamni koinotning boshiga qo'ymaydilar, faqat xudojo'y odam sifatida uning manfaatlarini eslatib, zamonaviy jamiyatni insoniyatga qarshi gunohlari uchun qoralaydilar (insonga bo'lgan muhabbat). O'zlarining risolalarida ular zamonaviy jamiyatdagi nasroniylik ta'limoti inson tabiatining to'liqligiga taalluqli emasligini, insonga hurmatsizlik, yolg'on, o'g'irlik, hasad va nafrat: ta'lim, sog'lik, ijodkorlik, huquqqa beparvo qarash ekanligini ta'kidladilar. turmush o'rtog'ini, kasbini, turmush tarzini, yashash mamlakatini va boshqalarni tanlash.
Gumanizm axloqiy, falsafiy yoki diniy tizimga aylanmadi (bu haqda maqolada qarang Gumanizm yoki Uyg'onish davri Brokxauz va Efronning falsafiy lug'ati), lekin uning diniy shubhasi va falsafiy noaniqligiga qaramay, hozirgi vaqtda eng konservativ xristianlar ham uning mevalaridan foydalanadilar. Va, aksincha, kamdan-kam hollarda "o'ng qanotli" nasroniylarning hech biri odamga bo'lgan munosabatidan dahshatga tushmaydi, bu jamoaga qabul qilinadi, chunki Unga hurmat gumanizmning etishmasligi bilan birlashtirilgan.
Biroq, vaqt o'tishi bilan, gumanistik dunyoqarashda o'rin almashdi: Xudo endi koinotning markazi sifatida qabul qilinmadi va inson koinotning markaziga aylandi. Shunday qilib, gumanizm o'z tizimini shakllantiruvchi markaz deb hisoblaganiga ko'ra, biz gumanizmning ikki turi haqida gapirishimiz mumkin. Dastlabki - teistik gumanizm (Jon Reuchlin, Rotterdamlik Erasmus, Ulrix von Guten va boshqalar), bu Xudoning dunyo va inson uchun taqdim etish ehtimoli va zarurligini tasdiqlaydi. "Bu holda, Xudo nafaqat dunyoga transsendental, balki unga ham imanantdir", shuning uchun Xudo inson uchun bu holda koinotning markazidir.
Keng tarqalgan deistik gumanistik dunyoqarashda (Didro, Russo, Volter) Xudo butunlay "inson uchun transsendental, ya'ni unga mutlaqo tushunarsiz va kirish mumkin emas ", shuning uchun inson o'zi uchun koinotning markaziga aylanadi va Xudo faqat" hisobga olinadi ".
Hozirgi vaqtda gumanitar ishchilarning aksariyati gumanizmga ishonishadi avtonom, Chunki uning g'oyalarini diniy, tarixiy yoki mafkuraviy binolardan chiqarish mumkin emas, bu birgalikda yashashning madaniyatlararo me'yorlarini: hamkorlik, xayrixohlik, halollik, boshqalarga sodiqlik va bag'rikenglik, qonunga rioya qilish va hokazolarni amalga oshirishda to'plangan inson tajribasiga bog'liq. Natijada gumanizm universal, ya'ni hamma odamlarga va har qanday ijtimoiy tizimlarga taalluqlidir, bu hamma odamlarning yashash, muhabbat, ta'lim olish, axloqiy va intellektual erkinlik va hokazo huquqlarida aks etadi. Aslida bu fikr zamonaviy kontseptsiyaning o'ziga xosligini tasdiqlaydi. xristian ilohiyotida qo'llaniladigan "tabiiy axloqiy qonun" tushunchasi bilan "insonparvarlik" (bundan buyon matnda "Pedagogik isbot ..." ga qarang). "Tabiiy axloqiy qonun" xristian kontseptsiyasi "gumanizm" ning umumiy qabul qilingan kontseptsiyasidan faqat o'zining taxminiy tabiati bilan farq qiladi, ya'ni gumanizm ijtimoiy tajriba va tabiiy axloq qonunidan kelib chiqqan holda ijtimoiy shartli hodisa sifatida qaraladi. tartib va ​​birinchi navbatda har bir insonning qalbiga singib ketgan hamma narsani xohlash deb hisoblanadi. yaxshi. Xristianlik nuqtai nazaridan, inson axloqining xristian me'yoriga erishish uchun tabiiy axloqiy qonunning etishmasligi aniq, gumanitar sohaning, ya'ni inson munosabatlarining asosi sifatida "gumanizm" ning etishmasligi. insonning mavjudligi ham aniq.

15 Islom madaniyatining badiiy xususiyatlari: kitob va xattotlik, miniatyura, naqqoshlik, me’morchilik

Islom madaniyatining shakllanishi va ilk musulmon Uyg‘onish (Renessansi) davri 
Somoniylar, saljuqiylar, g‘aznaviylar va qoraxoniylar davrida islomiy madaniyat. Hadis to‘plash an’anasi va unda turkistonlik buyuk muhaddislarning roli. Imom Buxoriy va at-Termiziy. «Al-jome’ us-sahih» va «SHamoyili Muhammadiya» asarlari. IX-X asrlarda arab tilining madaniy hayotga faol aralashuvi. Arab va fors tillaridagi adabiyot. Turkiy xalqlar ijodkorlarining arab va fors tillarida ijod 
etishi. Markaziy Osiyo buyuk allomalar vatani: Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg‘oniy ilmiy kashfiyotlarining ilk uyg‘onish davriga asos solgani.G‘aznaviylar va Qoraxoniylar davri adabiyotining asosiy xususiyatlari XI-XIII asrlarda Markaziy Osiyoda madaniy hayot. Abu Rayhon Beruniy (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Mineralogiya”), Ibn Sino asarlarida (“She’r san’ati” risolasida, “Hayy bin YAqzon” qissasida) adabiyotshunoslik va falsafa masalalari. Bu davrdagi badiiy asarlar va tazkirachilik. Abu Mansur as-Solibiy va uning «YAtimat ud-dahr» asari. Turkiy tilning yangi adabiy bosqichga ko‘tarilishi. Qoraxonlilar davrida turkiy madaniyatning taraqqiyoti. Bolasog‘un va Koshg‘ardagi madaniy hayot. Turkiy dostonchilik maktabining vujudga kelishi. Qoraxoniylar davri adabiyotida an’anaviylik va o‘ziga xoslik. Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘oti-t-turk” asari “Devonu lug‘otit-turk” – adabiy manba sifatida. Asarning yozilish maqsadi haqida Mahmud Koshg‘ariy. Dostonda adabiy janr
namunalari: afsonalar, maqollar, marsiya va boshqa dostondagi to‘rtliklarning xususiyatlari, bu haqda olimlarning qarashlari. Alliteratsiyali she’r tuzilishi va “Devon”dagi to‘rtliklarda alliteratsiyaning mavjudligi. “Devon”da qadimgi turkiy 
she’riyat an’analari. Yevropa olimlarining (A.Bombachi, P.Pelo va b.) “Devonu lug‘otit-turk”ni o‘rganishdagi xizmatlari.Yusuf Xos Hojib hayoti va ijodining manbalari 
“Qutadg‘u bilig” hamda ijtimoiy-siyosiy va falsafiy masalalar. Dostonda Yusuf xos 
Hojibning axloqiy va estetik qarashlari. “Qutadg‘u bilig” va Qoraxoniylar sulolasidagi ijtimoiysiyosiy vaziyat. Jamiyatdagi turli toifalarga Yusufning bergan tavsifi. Asarda tarbiya masalalari. “Qutadg‘u bilig”da turkiy adabiyotning qadimiyligi haqida Yusufning ishoralari. Qadimgi Sharq adabiyoti va “Qutadg‘u bilig” munosabatlari. Yusuf o‘z davrining zukko adabiyotshunosi va mutafakkiri sifatida. Doston janrlari: masnaviy, qasida, to‘rtlik va g‘azal unsurlari. Asarning bugungi kundagi ahamiyati. Islom oltin davri metaforasi 19-asrda Islom tarixiga bagʻishlangan gʻarb davlatlari manbalarida paydo boʻldi. 1868-yilda yozilgan „Suriya va Falastinga boruvchi sayyohlar uchun qoʻllanma“ (inglizcha: Handbook for Travelers in Syria and Palestine) muallifi Damashqdagi masjidlar „Muhammadanizmning oʻzi kabi tez suratda barbod boʻlib bormoqda“, deb yozgan.[3] Atamaning keng qabul qilingan izohi mavjud emas. Xususan, 19-asrda ayrim tarixchilar Islom oltin davrini xalifalik mavjud boʻlgan paytga, yaʼni olti yarim asrga tenglashtirgan, boshqalari esa oltin davr Umar ibn Xattob oʻlimi bilan yakunlangan, deb hisoblagan.
20-asr boshida „Islom oltin davri“ atamasi Roshidun yoki Toʻgʻri yoʻl tutgan xalifalarning harbiy yutuqlari haqida soʻz yuritilganda qoʻllanildi. 20-asrning ikkinchi yarmiga kelibgina 9-11-asrlarda xalifalikda fan va matematika sohalarida erishilgan yutuqlar va madaniy taraqqiyot Islom oltin davri oʻlaroq yuritila boshladi. Ayrim manbalarda ushbu davr 8-asr oxiridan 12-yoki 13-asr boshigacha choʻzilgan, deya koʻrsatildi. Bugungi kunda ham atamaning turli izohlari mavjud. Oltin davr xalifaliklar tugagan paytda oʻz yakuniga yetgan, deb hisoblash tarixiy hodisaga asoslangan boʻlsa-da, ayrimlar aslida Islom olamida ilmiy va madaniy taraqqiyot bundan ancha avval tanazzulga uchragan, degan fikrni ilgari surib keladi.
16 Markaziy Osiyo xalqlari ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida Islom madaniyatining o’rni va ta`siri
Markaziy Osiyo mintaqasi jahon sivilizatsiyasi markazlaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Bashariyat tamaddunining nodir sahifalari Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Abul Muin Nasafiy, Abdulxoliq Gʻijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Qaffol Shoshiy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Xoja Ahror kabi buyuk va moʻtabar zotlarning hayoti bilan chambarchas bog‘liq. Shu ma’noda, Islom sivilizatsiyasiga beqiyos hissa qo‘shgan bu allomalarning hayot yo‘llari va ilmiy-ma’naviy merosini o‘rganish, tadqiq etish bugungi kunda dolzarb mavzuga aylandi.
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasida Markaziy Osiyoda islom sivilizatsiyasining o‘rnini o‘rganish va targ‘ib qilishga qaratilgan “Markaziy Osiyoda islom sivilizatsiyasi: o‘tmish va hozirgi zamon” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya o‘tkazildi.
IRCICA – Islom tarixi, san’ati va madaniyatini tadqiq qilish xalqaro markazi hamda O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi “Islom tarixi va manbashunosligi – IRCICA” kafedrasi hamkorligida tashkil etilgan anjuman “Markaziy Osiyo mintaqasida islom madaniyati va san’ati”, “Markaziy Osiyo mutafakkirlari ilmiy-ma’naviy merosi”, “Markaziy Osiyo tarixiy yodgorliklari epigrafikasi va arxitekturasi” hamda “Markaziy Osiyo xalqlarining urf-odat va an’analaridagi umumiylik va o‘ziga xoslik” kabi yo‘nalishlarga bo‘lindi.
– O‘rta asrlarda butun musulmon mamlakatlari hududlarida kuzatilgan, Islom Renessansi deb atalgan olamshumul tarixiy bosqich muqadas islom dini ta’limotining mazmun-mohiyati hayotbaxsh, ijodkorlik, bunyodkorlik, ilmga da’vat etuvchi ekanini isbotladi, – deydiO‘zbekiston Respublikasi Prezidentining jamoat va diniy tashkilotlar bilan hamkorlik masalalari bo‘yicha maslahatchisi, O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi direktori Shoazim Minovarov. – O‘sha davrlarda Movarounnahr, Iroq, Suriya, Andalusiya, Misr huudlarida faoliyat ko‘rsatgan ilmiy markazlarda amalga oshirilgan buyuk kashfiyotlar, yozilgan bebaho asarlar, islom ilohiyotshunosligi, aniq fanlar, adabiyot, me’morchilik, san’at va madaniyat sohalarida islom sivilizatsiyasi Yevropa uyg‘onish davri uchun ham zamin yaratib bergani ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilmoqda.
O‘zining kashfiyotlari bilan jahon tamadduniga beqiyos hissa qo‘shgan musulmon olamida bugungi kunda ham ilm sohiblari yetishib chiqishi uchun ajdodlarimiz tomonidan yozib qoldirilgan bebaho diniy-ma’rifiy merosni asrab-avaylash, targ‘ib qilish lozim. O‘zbekistondagi islom sivilizatsiyasi markazi, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari oldiga qo‘yilgan vazifalar ham ana shu maqsadga xizmat qilmoqda.
Markaziy Osiyodagi islom sivilizatsiyasini o‘rganish O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi hamda IRCICA o‘rtasidagi hamkorlik aloqalarining muhim qismi ekanini alohida ta’kidlar ekan, xalqaro markaz bosh direktori Mahmud Erol Qilich shunday dedi:
– Tarix shohidlik beradiki, Markaziy Osiyo yirik sivilizatsiya chorrahalaridan biri. Islom ta’siri ostida mintaqada ko‘p madaniyatli birga yashash muhiti saqlanib, ilm-fanga intilish rag‘batlantirildi. So‘nggi ikki yilda O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasining “Islom tarixi va manbashunosligi” kafedrasi bilan hamkorlikda turli konferensiya, ilmiy-amaliy anjuman, seminarlar o‘tkazib kelyapmiz. Mazkur konferensiyaning bosh maqsadi – Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan allomalarning asarlari bo‘yicha yangi tadqiqotlar o‘tkazish, yosh olimlarga tajriba ulashishdan iborat. Konferensiya islom sivilizatsiyasi tarixi va merosini Markaziy Osiyo sharoitida o‘rganishda muhim qadam bo‘lishi shubhasiz.
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi rektori Muzaffar Komilov Markaziy Osiyo mintaqasi o‘zining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’rifiy va geopolitik imkoniyatlari bilan dunyo e’tiborida turganini qayd etdi:
– Markaziy Osiyo tarixi va madaniyati hamda islom sivilizatsiyasi bo‘yicha qator xorijlik olimlar tadqiqotlar olib bormoqda. Markaziy Osiyo mintaqasi Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashgani geosiyosiy nuqtai nazardan muhim ahamiyatga ega. Ushbu xalqaro konferensiya ham mintaqa xalqlari o‘rtasidagi mehr-oqibat, bag‘rikenglik, hamjihatlik kabi umuminsoniy qadriyatlarni asrab-avaylash, targ‘ib va tadqiq etish maqsadlariga xizmat qilishiga ishonaman.
Islomiy madaniyatning shakllanishi va uning asosiy yo‘nalishlari: arab tili, adabiyot, ilmiy bilimlar, Qur’on, shariat, tasavvuf.

Islom (arabcha: اَلْإِسْلَامُ, al-’Islām — „boʻysunish“, „itoat etish“) — jahonda keng tarqalgan uch dindan (xristianlik va buddaviylik bilan bir qatorda) biri. Islom diniga eʼtiqod qiluvchilar arabcha „muslim“ („sadoqatli“; koʻpligi „muslimun“) deb ataladi. „Muslim“, „muslimun“ soʻzining boshqa xalqlar orasida oʻzgacha talaffuz etish (masalan, forslarda — musalmon, oʻzbeklarda — musulmon, qirgʻiz va 

qozoqlarda — musulmon, Ukraina va Rossiyada — basurman) natijasida bu dinga eʼtiqod qiluvchilar turli nom bilan ataladi, lekin bularning ichida hozir musulmon iborasi keng tarqalgan.Jahonda dunyo aholising 24,9%i, yaʼni
1,1—1,8 milliard kishi Islomga eʼtiqod qiladi. Musulmonlarning 2/3 qismidan koʻprogʻi Osiyoda yashaydi va bu qitʼa aholisining 20%idan ortiqrogʻini tashkil etadi. Qariyb 30% musulmonlar Afrikaga toʻgʻri keladi (qitʼa aholisining deyarli yarmi). Dunyoda musulmon jamoalari mavjud boʻlgan 120 dan ortiq mamlakatdan 40 dan ziyodida musulmonlar aholining koʻpchiligini tashkil qiladi — Shimoliy Afrika, Gʻarbiy Osiyoning barcha mamlakatlarida (Kipr, Livan, Isroil, mustasno), Senegal, Gambiya, Niger, Somali, Afgʻoniston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya va boshqa baʼzi mamlakatlarda aholining 80%dan ortigʻi musulmonlardir; bir qancha mamlakatlarda musulmonlar aholining yarmidan 80%igacha tashkil qiladi (Gvineya, Mali, Livan, Chad, Sudan). Malayziya va Nigeriyada qariyb yarmi, baʼzi bir mamlakatlar (Gvineya-Bisau, Kamerun, Burkina-faso, Syerra-Leone va boshqa)da musulmonlar ozchilikni tashkil qilsa ham, taʼsir doirasi kuchli. Musulmonlarning soni jihatdan eng yirik davlatlar — Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladesh; musulmonlarning anchasi Markaziy Osiyo mamlakatlari, Xitoy, Tailand, Efiopiya, 
Tanzaniya, Kiprda, Yevropaning ayrim mamlakatlari (Bosniya va Gersegovina, Albaniya, Buyuk Britaniya, GFR, Fransiya va boshqa), Amerika qitʼasi mamlakatlari (AQSh, Kanada, Argentina, Braziliya, Gayana, Surinam, Trinidad va Tobago)da, Avstraliyada, Fiji orollarida yashaydi.Islom VII asrda Hijoz 
(Gʻarbiy Arabiston)da paydo boʻldi. Uning asoschisi Muhammad sanaladi. Islom dinining paydo boʻlishi xususida Islom manbalariga asoslangan diniy anʼanada u ilohiy hodisa, insonlarni toʻgʻri yoʻlga solish uchun Alloh taolo tomonidan yuborilgan oxirgi taʼlimot deb hisoblanadi. Islom talqinida dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan musulmonlar eʼtiqod qilgan xudoga ishonganlar. Shu Xudo, yaʼni Alloh odamlarga paygʻambarlar va elchilar yuborgan, ammo insonlar paygʻambarlar taʼlimotini buzganlar. Shuning uchun Alloh insonlarga oxirgi rasul etib Muhammadni tanladi, unga oʻzining kalomi — Qurʼon nozil qildi. Muhammad oldin oʻz hamshaharlarini, soʻng barcha arablarni koʻplab qabila xudolariga sigʻinishdan voz kechish va yagona Xudo — Allohga eʼtiqod qilish, solih hayot kechirish, u dunyoda jannatga tushish uchun bu dunyoda ezgu ishlar qilishga daʼvat 
etdi. Qurʼonga koʻra, arablar va yahudiylarning umumiy bobokaloni Ibrohim Allohga birinchi boʻlib imon keltirgan. Demak, Islom batamom yangi eʼtiqod emas, balki Ibrohimga nozil boʻlgan dinidir.Muhammadga, 40 yoshida (milodiy 610-yil) vahiy (ilohiy koʻrsatma) kelishni boshladi, biroqbir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning koʻpchilik aholisi, ayniqsa, Quraysh qabilasining zodagonlari uning targʻibotlariga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar. Muhammadni yolgʻonchiga chiqarib juda katta zulm koʻrsatildi. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga hijrat qilishdi, Yasribdagi Banu Avs va Banu Hazraj qabilalarining vakillari 622-yilda musulmon jamoasini oʻziga qabul qilish, Muhammadni paygʻambar va Allohni yagona deb tan olishdi. Hijrat nomini olgan bu voqea Islom tarixida burilish yasadi. Koʻchib oʻtgan kishilar muhojirlar (koʻchib kelganlar), Madinada Islomni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Madina va Makka oʻrtasida boshlangan kurash 8 yil davom etdi (qarang Badr jangi, Uhud jangi, Xandaq jangi va boshqa).
18 Markaziy Osiyo xalqlarining V-XIII asrlardagi ijtimoiy, madaniy hayoti
Markaziy Оsiyoning Оltоy, Janubiy Sibir, Mo`g`ulistоn, O`rta Оsiyo hududlaridagi ibtidоiy yashash tarzi dеyarli umumiydir. Ibtidоiy insоnning bu hududlardagi umumiyligini ko`rsatuvchi dalillar birinchi navbatda hayot tarziga-оvchilik, dеhqоnchilik, hunarmandchilik, chоrvachilikka asоslanganidir. Shuningdеk, mazkur hududlardagi qavmlarning qaysi irqlarga mansubligi ham masalaga ma’lum darajada aniqlik kiritishga yordam bеradi. Shuni e’tibоrga оlish kеrakki, mo`g`ullar istilоsiga qadar O`rta Оsiyodagi turkiy хalqlar qiyofasi mo`g`ul irqiga mansub emas edi. Jumladan, milоddan оldingi uchinchi ming yillikka va ikkinchi ming yillikning bоshlariga оid Janubiy Sibirdagi mo`g`ul irqiga mansub ahоli G`arbiy Turkistоn (O`zbеkistоn, Qirg`izistоn, Qоzоg`istоn), Pоmir o`lkalariga kеlguniga qadar, bu еrlarda Оqdеngiz irqiga o`хshash dоlikоsеfal<sup>1 irqi b</sup>оrligi aniqlangan.
Farg`оnaning tоsh davriga оid madaniy yodgоrliklarida va Yangiyo`ldagi Qоvunchi madaniyatida ham bu irq uchraydi. G`arbiy Turkistоnning Anоv madaniyatiga оid tоpilmalarda, Quyi Vоlga bo`ylarida, O`rta Vоlga hududida, Prохоvоk qo`rg`оnida ham mazkur irqlarga mansub оdamlar suyaklari tоpilgan. Shuningdеk, dоlikоsеfal irqining Tangri tоg` хududlariga ham kirib bоrgani to`g`risida ma’lumоtlar bоr. Janubiy Qоzоg`istоn bilan Vоlga bo`ylariga mazkur irq butunlay yoyilganini tasavvur qilish mumkin. Biz irqqa оid mazkur qarashlarni 40–50–yillardagi arхеоlоgik tоpilmalar asоsida Turkistоn va Еvrоpa оlimlarining asarlariga tayangan hоlda aytyapmiz<sup>2. Q</sup>оlavеrsa, Amudaryo bilan Sirdaryo - bugungi O`zbеkistоn hududidagi eng qadimiy insоnni Turоniy irqqa mansub dеgan qarashlar ham bоr^{3. Umuman} оlganda, O`rta Оsiyoninggina emas, balki butun dunyo хalqlarining ibtidоiy davri har jihatdan, jumladan, madaniy taraqqiyoti jihatidan ham eng kam o`rganilgan davr hisоblanadi, O`zbеkistоn hududi esa yanada ko`prоq o`rganishni talab qiladi. Chunki azaldan o`trоqlashgan ahоli maskani bo`lgan Farg`оna vоdiysi, Janubiy O`zbеkistоn bizga ko`p madaniy yodgоrliklarni qоldirdiki, bularga tayangan hоlda ko`p masalalarga, jumladan, etnik tariхiga ham aniqlik kiritish mumkin bo`ladi.
Mе’mоrchilik. O`zbеkistоnning azaldan o`trоqlashgan ahоlisi mе’mоrchilik, amaliy hamda tasviriy san’at bоrasida ko`p mеrоs qоldirdi. Biz yuqоrida Хоrazmdagi Tuprоqqal’aning madaniy bоsqichi to`g`risida qisqa to`хtalgan edik. O`zbеkistоnning janubiy hududlari ham, хuddi Хоrazmdagi Tuprоqqal’a singari, qadimgi davr mе’mоrchiligi va san’ati to`g`risida to`laqоnli ma’lumоt bеradi. Jumladan, Tеrmizdagi mе’mоrchilik yodgоrliklari, tasviriy va amaliy san’at namunalari shundan dalоlat bеradi. Madaniy jarayonning bu ko`rinishlari paydо bo`lishiga, shubhasiz, ijtimоiy - siyosiy jarayonlar asоsiy sabab bo`ldi.
Milоddan оldingi II asrda Yunоn - Baqtriya shоhi Dеmеtriy Amudaryo qirg`оg`ida shahar barpо qildi. Chunki Amudaryoning kеchuvi azaldan aynan shu еrda jоylashgan edi. Natijada shahar dastlab Dеrmеd nоmini оldi va asta - sеkin Tеrmizga aylandi (Dеrmеd–Tеrmеd–Tеrmеz). Tеrmiz shahri barpо bo`lgandan buyon ikki ming yildan ko`prоq vaqt davоmida mazkur hudud har jihatdan rivоjlanib bоrdi. Arхеоlоgik tadqiqоtlar bu shaharning Kushоn impеriyasi davridagi tuzilishini tasavvur qilishga imkоn bеradi.
Tеrmiz aynan Kushоnlar davrida tеzlik bilan rivоjlanib bоrdi. Shaharning umumiy maydоni 500 gеktarni tashkil qilardi. Shaharning markazi harbiy qo`rg`оn bo`lib хizmat qilgan. Shu qo`rg`оndan bоshlab bir tоmоnda savdо-hunarmandchilik do`kоnlari, ikkinchi tоmоnda ibоdatхоnalar qurila bоshlaydi. Mil.av. II asrdan bоshlab Hindistоndan kirib kеlgan buddaviylik bu shahardagi diniy madaniy muhitni bеlgilab bеrdi. Chingiztеpa, Qоratеpadagi budda ibоdatхоnalari shundan dalоlat bеradi. Shahar o`rtasidan katta anhоr kеsib o`tgan. Bu anhоr ahоlini suv bilan ta’minlagan. Tеrmiz savdо yo`li ustida bo`lib, So`g`d, Хitоy Pоmirga bоradigan karvоnlar shu еrdan o`tgan. Amudaryoning kеchuvi esa Baqtriyaning asоsiy shahri Balхga оlib bоrgan.