Ibtidoiy davr ( arxaik ) madaniyati. Reja: Arxaik madaniyatning dastlabki namunalari

QADIMGI MISR MESOPOTAMIYA MADANIYATI
Qadimgi Misr ilk sivilizatsiya o‘choqlaridan biri sifatida o‘ziga xos betakrorligi bilan ajralib turadi. U Afrikaning shimoli-sharqida joylash-gan. Nil –dunyodagi eng katta daryolaridan biri bo‘lib, u Markaziy Afri-kadan boshlanib, Misrni kesib o‘tib, O‘rta yer dengiziga quyiladi. Misr-da ilk dehqonchilikning paydo bo‘lishi ham, eng avvalo, shu daryo bilan bog‘liq bo‘lgan. Qadimdan Misrda tabiati issiq, hayvonot, o‘simlik dun-yosi va yerosti boyliklari ko‘p bo‘lganligi bois, bu yerda moddiy va ma’-naviy madaniyat juda erta vujudga kelib rivojlangan. Misrda davlatning paydo bo‘lishi mil. avv. IV mingyillikning boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davrlarda Nil daryosining shimolida va janubida 40 dan ortiq shahar dav-latlari – nomlar paydo bo‘lgan. Nomlarni nomarxlar boshqarib, ular deh-qonchilik, chorvachilik, sug‘orish, harbiy va diniy ishlarni boshqargan-lar. Bular ilk quldorlik davlatlari edilar. Bu davlatchalarning shimoliy va janubiy birlashmalari vujudga keladi. Mil. avv. III minginchi yil bosh-larida Janub podshosi Minaning Shimoliy uyushma ustidan g‘alaba qili-shi natijasida yagona Misr davlatiga asos solinadi. Uning poytaxti Mem-fis shahri bo‘lgan.
O‘zining Vatani tarixini yozgan kohin Manefon Qadimgi Misr tari-xini to‘rtga bo‘lib: Qadimgi (mil. avv. III minginchi yil), O‘rta (mil. avv. III minginchi yil oxiri – II minginchi yil boshlari), Yangi (mil. avv. 1580-1070-yillar), So‘nggi (mil. avv. I 1070-332-yillar) podsholik davrlariga bo‘-ladi. Bu davrlar jami 30 ta fir’avnlar sulolalarini o‘z ichiga oladi.
Qadimgi Misr dunyo sivilizatsiyasining tom ma’nodagi klassik na-munasi bo‘ldi. Shuning uchun ham, qadimgi yunon tarixchisi Gerodot bu mamlakatni «Nilning in’omi» deb bejiz aytmagan. Bahor oylarida Nil toshqini natijasida daryo bo‘ylaridagi yerlarda hosil bo‘lgan qora mine-ralga boy qoldiqlar dehqonchilik uchun «tekin ozuqa» bo‘lib xizmat qil-gan. Daryo bo‘ylarida turli xil granit, marmar kabi toshlarning bo‘lishi esa qurilishga yaxshi material hisoblangan.
Misr tarixining barcha davrlarida hayvonlar, tabiat hodisalari va ota-bobolar ruhiga e’tiqod qilish keng tarqalgan. Shu bilan birga, Misrda ya-gona davlatning vujudga kelishi bilan fir’avn – podsholarga e’tiqod qi-lish va ularni ilohiylashtirish paydo bo‘lgan. Birinchi o‘rinda qarchig‘ay boshli Quyosh xudosi – Ra yoki Amon-Ra bo‘lib, u har kuni oltin qayiq-chasida osmonni kezib chiqadi va g‘arbga tushadi (misrliklar tasavvuri-da). Misrliklar Quyosh xudosiga atab ibodatxonalar qurganlar.
Xudolar ichida Osiris alohida o‘rin tutadi. U avval dehqonchilik ho-miysi bo‘lib, eshak boshli, qizil ko‘zli yovuz xudo Set tomonidan o‘ldi-rilgan. Osiris narigi dunyodagi podshohlikda shoh va sudya bo‘lib oladi. Xudolar misrliklar uchun birgina dunyoni yaratuvchi bo‘libgina qolmay, hunarmandchilik, san’at, yozuv, hisob, sehrgarlik va ilm-fanning yara-tuvchilari ham hisoblanganlar. Ular iyeroglif yozuvini «Xudoning so‘zi» deb tushunar edilar. Bunda so‘z va hisob hukmroni, yozuvni yaratuv-chisi, adabiyot va yozuvchilarning, sehrgarlar va tabiblarning homiysi Totu hisoblangan.
Misrda xudolarga sig‘inish bilan birga podshoh – fir’avnlarga sig‘i-nish ham alohida o‘rin tutgan. Misrliklar Fir’avnni yerdagi xudo deb hi-soblashar, shuning uchun ularga atab Piramidalar qurishgan, ularning nomlarini abadiylashtirganlar.
Qadimgi podsholik davrida papirus qog‘ozining tayyorlanishi yoz-ma madaniyatni rivojlantirishga olib kelgan bo‘lsa, Misrda mis davrida birinchi bo‘lib asalarichilikning kashf qilinishi va yoyilishi ham dunyo-viy ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, shu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik, polizchilik va uzumchilik rivojlangan.
Qadimgi Misr podsholigi davrida yetakchi madaniyat yo‘nalishi – bu arxitektura bo‘lib, u boshqa madaniyat turlari bilan uyg‘unlikda rivoj-landi. Birinchi piramida arxitektor Imxoteb loyihasi asosida Fiza va Jo-serga atab Sakkarada (mil. avv. III mingyillikda) qurilgan bo‘lib, u bo‘yi 60 metr, pillapoya shaklida qurilgan. Imxoteb birinchi arxitektor bo‘libgina qolmay, ayni chog‘da olim, yozuvchi, tabib ham edi. Vafotidan keyin un-ga atab ibodatxona qurilgan.
Shumerlar iqtisodining asosini dehqonchilik tashkil qilgan bo‘lib, u sug‘orma dehqonchilik tizimi bilan bog‘liq edi. Shu bilan birga, chorva-chilik ham muhim ahamiyatga ega edi. Unda metallsozlik ham yuqori darajaga erishgan. Er.avv. III minginchi yil boshlariga kelib shumerlik-lar bronzadan mehnat qurollarini yasay boshlaydilar, er.avv. II mingin-chi yil oxirlariga kelib esa temir davri boshlanadi.

Mesopotamiyadagi katta yutuqlardan biri bu yozuvning ixtiro qili-nishi edi. Ilk yozuv mil. avv. IV mingyillikda Janubiy Mesopotamiyada kashf qilingan. Bu yerga ko‘chib kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar. U suratli yozuv bo‘lib, so‘z suratli rasm orqali ifoda etil-gan. Bu fanda iyeroglif deb nomlangan. Masalan, qush so‘zi qushning tasviri bilan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuv bilan hamma so‘zlarni ham ifoda qilib bo‘lmagan. Uning cheklanganligi sababli bu yozuv takomillashtirib borilib, mixxat yozuvi kashf qilingan. Harflar qotmagan loy lavhalar sathiga o‘yib tushi-rilgan. Harflar 600 ga yaqin belgidan iborat bo‘lgan. Bu yozuv keyin-chalik butun Janubi-g‘arbiy Osiyo xalqlari orasida tarqalgan.

Qadimdan Mesopotamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri, loy lavhalarga yozib, o‘ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxona-larni tashkil qilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bo-bil, Ashshur kabi shaharlarda mavjud bo‘lgan. Ularning ichida eng kat-tasi Ossuri podshosi Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‘-lib, unda 30 mingdan ortiq xatli lavhalar saqlangan.