Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 76
man’ qilingan kiyimlar, ulovlar, markablar ila ziynatlanish, faxr va kibr bilan odamlarni
tahqirlash, keraksiz amal va so‘zlarga sho‘ng‘ib ketish, qalbdan Alloh qo‘rquvi va mehrshafqat
ko‘tarilib ketishi, namozda nima o‘qiganini, uning mohiyati va kimga munojot
qilayotganini unutish darajasida g‘aflat egallab olishi, munozarada yordam beradigan,
lekin oxiratda foydasiz bo‘lgan chiroyli ibora, go‘zal qofiya va nodir masalalarni yodlash
kabi sanoqsiz ilmlar bilan umrini o‘tkazgan kishi qalbida aslo xushu’ni his qilmaydi.
Tortishuvchilarning yuqoridagi razolatlardan nasibadorlik darajalari turlicha bo‘ladi. Dini
yuksak, aqlli munozarachilar ham o‘sha axloqlardan butunlay xalos bo‘lolmaydilar. Faqat
imkon qadar yashirishga va unga qarshi kurashishga harakat qiladilar.
Bilgilki, ushbu razolatlar tazkira va’z-nasihat aytish bilan shug‘ullanuvchilarga tegishlidir.
Agar xalq orasida nom qozonish, mansabga erishish yoki boylik-izzat orttirishni maqsad
qilgan bo‘lsa, voizlarga ham tegishli. Mazhab va fatvolar ilmi bilan
shug‘ullanayotganlarda agar qozilik mansabiga erishish, vaqflar doirasida valiy bo‘lish
yoki yonidagilardan o‘zib ketish g‘oyalari uyg‘onsa, ularda ham bo‘lishi mumkin.
Umuman olganda, ilm bilan oxiratda Alloh savobidan boshqa narsalarni talab
qilayotganlarning har biriga tegishlidir.
Ilm olimni o‘z holiga qo‘ymaydi. Yo uni abadiy halokatga olib boradi, yoki abadiy
hayotga. Shuning uchun ham Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam): «Qiyomat
kunida eng qattiq azoblanuvchi Alloh ilmidan foydalantirmagan olimdir»122, deganlar.
Uning ilmi nafaqat befoyda, balki unga zarar ham keltiradi. Koshki, u najot
keltirmaydigan ilmdan qutilib qolsa edi. Afsuski, undan najot topolmaydi.
Ilmning xatari juda xavflidir. Ilm tolibi abadiy mulk, doimiy ne’mat tolibi hisoblanadi. Ilm
tolibi uchun abadiy mulk yoki abadiy halokat peshvoz turadi. Olimning holati dunyodagi
mulk tolibiga o‘xshaydi. Agar u mol-dunyo orttirish orqasida ijobiy-to‘g‘ri natijaga
erishmasa, o‘zini xorlikdan saqlab qololmaydi. Balki xorlikdan ham badtarroq,
sharmandaliroq holga tushib qoladi.
Agar: «Munozaraga ruxsat berishda foyda bor, u tufayli odamlar ilmga targ‘ib qilinadi.
Agar mansab sevgisi bo‘lmaganida, ilm inqirozga uchrar edi», desang, so‘zing bir
jihatdan haq, bolalar ham koptok yoki chumchuq o‘yini orqali maktabga targ‘ib qilinadi.
Bu targ‘ib mahmuddir. Ammo, bu mansab sevgisi bo‘lmaganida, ilm zoe’ bo‘lardi, degani
emas, mansab oshiqlari najot topishadi, degan ma’no ham chiqmaydi. Balki ular
Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Batahqiq, Alloh taolo bu dinni undan
benasiblar bilan ham quvvatlayveradi»,123 «Alloh taolo bu dinni fojir kishi bilan ham
quvvatlaydi»,124 degan hadislaridagi «benasib» yoki «fojirlar»dan bo‘ladi.
122. Juda zaif.
123. Nasoiy, Anasdan (r.a.) sahih isnod ila rivoyat qilgan.
124. Muttafaqun alayh.
Mansab talab qilguvchining o‘zi halok bo‘ladi. Gohida u tarki dunyoga chaqirgani tufayli
boshqalar salohiyat topishi mumkin va bu esa, zohirini salaf ulamolariga o‘xshatib,
botinida maqsadi obro‘ bo‘lgan kishiga tegishlidir. Bundaylarning misoli shamga o‘xshab
ketadi. Sham boshqalarga yog‘du taratgani holda, o‘zi yonib tugab boraveradi. Soxta
olim ham shunday. O‘zgalarni isloh qilsa-da, o‘zi halokat yo‘lida davom etaveradi. Moldunyo
topishga targ‘ib qiluvchilar esa, o‘zini ham, boshqalarni ham yondirib tugatadigan
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy