Ihyou ulumid-din

«Inson bilan Alloh (bevosita) so‘zlashishi mumkin emas. Faqat vahiy orqali yo
parda ortidan yoki elchi (farishta) yuborib, (Allohning) izni bilan u xohlagan
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 78
narsani vahiy qilishi mumkin» (Sho‘ro surasi, 51-oyat).
Shuningdek, ilm qalblarga muakkil farishtalar orqali yetib keladi. Maloikalar pokiza,
muqaddas zotlar bo‘lib, turli mazmum sifatlardan xolidirlar. Ular pok o‘rinlarni sayr
etadilar, faqat pokiza makonlarni obod qiladilar. Men bu so‘zlar bilan, bayt-uydan murod
qalb, kalb-itdan murod mazmum sifatlar, demoqchi emasman. Balki o‘sha ma’nolarga
ham tashbeh borligini aytmoqchiman. Zohirni botinga ta’bir qilish bilan uni tasdiq qilgan
holda botinga tashbeh etish o‘rtasida farq bor. Botiniylikni mana shu nozik nuqtada
ajratib ol! Bu ibrat olinadigan yo‘ldir. Bu yo‘l ulamo va arboblar maslagidir. Ibrat zikr
etilgan narsani boshqa ma’nolarga ham ta’bir qilish bilan bo‘ladi. Oqil kishi boshqaning
boshiga tushgan musibatdan o‘zi uchun ibrat oladi. O‘zi ham o‘shanday musibatlar
changaliga tushib qolishi mumkinligini anglaydi. Zero, dunyoning dunyoligi uning
o‘zgaruvchanligidir. (Ya’ni, bugun bunday, ertaga unday.) Boshqalardan o‘zi uchun,
o‘zidan esa, dunyoning aslini anglash uchun ibrat olish mahmud amallardan hisoblanadi.
Bas, shunday ekan, sen ham maxluqlar uyi bo‘lmish «bayt»dan Allohning uyi bo‘lgan
«qalb»ni ham tushun, uni suvrati uchun emas, balki yirtqichlik, vahshiylik kabi sifatlari
uchun mazammat qil.
126. Muttafaqun alayh.
Kalb-it ham suvrati uchun emas, vahshiylik sifatlari va najosatligi uchun yomonlanadi.
G‘azab, dunyoparastlik, ochko‘zlik, odamlar obro‘sini to‘kish, nomusini poymol etish kabi
illatlarga to‘lgan qalb, suvratan qalb deb atalsa-da, siyratan kalb-«it» ekanini bilib qo‘y!
Basirat nuri suvratlarni emas, ma’nolarni mulohaza qiladi. Bu olamda suvrat siyratdan
ustun kelib, asl ma’no ko‘rinmay ketdi. Oxiratda esa, suvratlar siyratga ergashadi,
ma’no g‘olib bo‘ladi. Shu sababdan, har bir shaxs qiyomatda ma’naviy suvratida keladi.
«Insonlar nomusini toptaganlar vahshiy ko‘ppak, mol-mulklarga ko‘z olaytiruvchilar –
daydi bo‘ri, o‘zini yuqori ko‘ruvchilar – qoplon, amalparastlik qilganlar – arslon suvratida
tiriladi».127 Bu haqda ko‘plab xabarlar sobit bo‘lgan, basirat sohiblari – qalb ko‘zi ochiq
zotlar ularni mushohada qiladi.
Agar, qanchadan-qancha buzuq axloqli talabalar ilmga erishdi-ku, deya e’tiroz
bildirsang, shunday javob beraman: Buzuq xulq bilan ilmga erishgan kishilar oxirat
saodatiga eltuvchi haqiqiy foydali ilmlardan mahrum kishilardir. Haqiqiy tolibi ilm bilan
buzuq xulq ila ilm talab qiluvchi orasidagi farq katta.
127. Sa’labiy zaif sanad bilan «Tafsirda» rivoyat qilgan.
Gunohlarning zahri qotil ekanini ko‘rsatish ilmning birlamchi vazifasidir. Endi ayt-chi,
zaharning halok etuvchi ekanini bilaturib, kim uni iste’mol qiladi?! Zohiriy ilm
suratkashlari gohida tillari bilan aytib, gohida qalblari bilan uni rad etayotgan so‘zda
ilmdan hech narsa yo‘q. Ibn Mas’ud (r.a.): «Ilm ko‘p rivoyat qilishdan iborat emas, balki
u, qalbga sochiladigan nurdir», deganlar. Ba’zi olimlar ilmning asosiy xossalaridan biriga
ishora qilib: «Ilm qo‘rquvdir», deb aytishadi. Zero, Alloh taolo Qur’onda: