Ihyou ulumid-din

«U (Xizr) aytdi: «Bas, agar menga ergashsang, o‘zim senga aytmagunimcha,
biror narsa haqida so‘rama» (Kahf surasi 80-oyat). Muso (a.s.) esa savol
beraverdilar va bu hol ularning ajralishiga sabab bo‘ldi.
Xulosa qilib aytganda, talaba ustozining aytganidan chiqib, o‘z fikrini ustun qo‘ysa, sen
uni omadsiz va zararga mahkum bil. Agar sen, Alloh taolo: «Agar bilmasangizlar, ahli
zikrlardan so‘ranglar», deya bizni so‘rashga buyurgan-ku, desang bu gaping to‘g‘ri.
Faqat ustoz so‘rashga izn bergan narsalar haqida savol berish lozim. Onging, farosating
yetmaydigan narsa haqida so‘rashing yaxshi emas. Shuning uchun ham Xizr (a.s.)
Musoga (a.s.) vaqti kelmasdan oldin savol berishni man’ qildilar. Ustozing sening
nimaga layoqatli ekaningni va sirni oshkor qilish vaqti qachon kelishini yaxshi biladi.
Nimaniki ustozing senga ochsa, demak, u haqida so‘rash vaqti kelgan. Tadrijiy
bosqichlarning qaysi birini izhor qilish vaqti kelmagan bo‘lsa, u haqda so‘rash mavridi
ham yetmagan bo‘ladi. Hazrati Ali (r.a.) aytadilar: «Olimga ko‘p savol bermaslik,
javobiga e’tiroz qilmaslik, erinib turganida javob berishga zo‘rlamaslik, o‘rnidan turishga
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 81
ham qo‘ymay, etagiga osilib olmaslik, sirlarini oshkor etmaslik, huzurida birortasini
g‘iybat qilmaslik, xatolarini qidiravermaslik, bordiyu, xato qilsa, uzrini qabul etish,
modomiki, Allohning amriga itoat qilarkan, unga ham Alloh uchun hurmat ko‘rsatish,
uning oldida o‘tirmaslik, biror ehtiyoji bo‘lsa, uni ravo qilish uchun barchadan oldin
shoshilish uning haqlaridandir».
To‘rtinchi vazifa: Ilm olishni ilk boshlagan kishi xoh dunyo, xoh oxirat masalalarida
bo‘lsin, odamlarning ixtiloflariga quloq solishdan saqlanishi lozim. Chunki bu ixtiloflar
talabaning aqlini dahshatga soladi, zehnini hayron, fikrini esa zaif qiladi. Natijada, talaba
ilm yo‘lida umidsizlikka tushadi.
Bu holatga tushmaslik uchun, avvalo, ustoz nazdida maqbul bo‘lgan mahmud bir yo‘lni
mukammal o‘rganib chiqmog‘i lozim. Undan keyingina boshqa mazhab va ular orasidagi
ixtiloflarni tadqiq qilishi mumkin. Bordiyu, ustoz faqat bir mazhab ilmini naql qilishdan
boshqaga yaramasa, o‘zining mustaqil rayi bo‘lmasa, u holda bunday ustozlardan uzoq
bo‘lishi kerak. Zero, uning irshodidan ko‘ra, adashtiruvi ehtimoli ko‘proqdir. O‘zi ko‘r
bo‘lgan kishi ko‘rlarga yo‘l ko‘rsatolmaydi. Mustaqil ilmi bo‘lmagan olim hayrat ojizligida,
jaholat sahrosida qolgan hisoblanadi. Ilm olishga endi kirishgan kishini ixtiloflardan man’
etish Islomni yangi qabul qilgan kimsalarga kofirlar bilan aralashib yurishni ta’qiqlashga
o‘xshaydi. Dinda quvvatli kishini kofirlar bilan mujodala qilishga ruxsat berilgani kabi,
ilmi kuchli talabalarning ham ixtilofli masalalarga kirishishiga mone’lik qilinmaydi.
Shuning uchun kofirlarga qarshi jang maydoniga jasur jangchilar safarbar qilinadi.
Qo‘rqoqlarga esa, bunday janglarga kirishga ruxsat berilmaydi. Ushbu nozikliklardan
bexabar ba’zi zaif kimsalar iymoni quvvatli kishilarga joiz bo‘lgan narsalarga iymoni
zaiflar ham iqtido qilsa bo‘ladi, deya tushunadilar. Ular kuchli va zaif kishilarning
vazifalari bir-biridan farqli ekanini bilmaydilar. Bu haqda bir olim shunday degan edi:
«Meni ilk ko‘rgan siddiq deb, nihoyatda ko‘p ko‘rgan esa, zindiq deb o‘ylaydi, chunki
oxir-oqibatda amallar botinga qaytadi, a’zolar farzlardan tashqari amallarda sukut
qiladi». Bu holning shohidi bo‘lganlar unday olimlarni bekorchi, tanbal va beparvo deya
gumon qila boshlaydi. Vaholanki, ish ular o‘ylagani kabi emas. Balki qalb amallarning
eng afzali bo‘lgan zikr va mushohada ila doimiy mashg‘uldir. Ba’zida iymoni kuchlining
holati iymoni kuchsizniki bilan barobar ko‘rinadi. Zohiran shunday hisoblansa ham,
ularning orasida farq mavjud bo‘lib qolaveradi. Bir odam ko‘zadagi suvga ozgina
najosatni tashlab yuboradi va: «Dengizga bu najosatning bir necha barobari tashlanadi,
lekin suvi buzilmaydi-ku?!» deya qichqira boshlaydi. Vaholanki, u dengiz najosatning
ta’sirini yo‘qota oluvchi kuchga ega ekanini, ko‘zadagi suv esa, ozgina najas bilan ham
najasga aylanishini bu miskin tushunmaydi. Shuning uchun «Olimlar qilyapti-ku?! Biz
ham qilsak bo‘laveradi», demaslik kerak. Shuning uchun ham boshqalarga izni
berilmagan narsalarda Payg‘ambarimizga (sollallohu alayhi vasallam) ruxsat berilgan.
«Hatto to‘qqiz xotinga uylanish ham».130 Chunki Nabiyning (sollallohu alayhi vasallam)
xotinlar orasida adolat qilish quvvatlari undan ortig‘iga ham yetar edi. Boshqalarda esa,
bunday quvvat yetishmaydi. Taraflar adolatsizlik tufayli zarar ko‘rishi, hatto xotinlarining
roziligi uchun ma’siyat ko‘chasiga kirib qolishi ham mumkin. Farishtalarni temirchilarga
taqqoslagan kishi najot topishi mumkinmi?!
130. Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati.
Beshinchi vazifa: Tolibi ilm barcha mahmud ilmlarni, ularning biror turini qoldirmasdan
o‘rganmog‘i va oldiga qo‘ygan maqsadiga yetishmog‘i lozim. Ilmlarni o‘rganib bo‘lgach,
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy