Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 82
umr sarmoyasi yetsa, ularni chuqurlashtirish kerak. Ilmlarning barchasini egallashning
imkoni bo‘lmasa, eng muhimlari bilan shug‘ullanishi, ularni mukammallashtirishi lozim.
Qolganlarining kerakli jihatlarini o‘rganish kifoya qiladi.
Ilmlar o‘zaro bog‘liq hamda bir-birining ko‘makchisidir. Hech bo‘lmasa, bilmaslik tufayli
dushman bo‘lib qolmaslik uchun, oz bo‘lsa-da, boshqa ilmlarni ham o‘rganish lozim.
Chunki insonlar o‘zlari bilmaydigan narsalarning dushmanlaridir. Ushbu haqiqatning
ifodasi sifatida Alloh taolo shunday deydi:
«Ular o‘zlari u (Qur’on) bilan hidoyat topishmagach, «Bu eski uydirmadir»,
derlar» (Ahqof surasi, 11-oyat).
Shoir aytadi:
Kimning og‘zi achchiq bo‘lsa, bemordir,
Zilol suv ham uning uchun zahardir.
Ilmlar darajasiga ko‘ra insonni yo Allohga olib boradi, yoki o‘sha maqsadiga biror
jihatdan yordamchi bo‘ladi. Va yana maqsadga yaqinlashtirishi yoki uzoqlashtirishi
jihatidan ham ularning martabalari bor. Bu ilmlarni biluvchi odamlar qo‘riqchilikda va
jihod maydonida turgan askarlarga o‘xshaydi. Ularning o‘z darajalari, martabalari bor,
shunga ko‘ra oxiratda ajr olishadi. Albatta, o‘sha amallari Alloh uchun bo‘lishisharti bilan.
Oltinchi vazifa: Ilm olishda shogird turli ilmlarga kirishib ketmasligi, barcha tartiblarga
rioya qilishi va muhimrog‘idan boshlashi lozim. Zero, inson umri barcha ilmlarni
o‘rganish uchun yetmaydi. Bas, shunday ekan, har bir ilmning chiroyli taraflarini
o‘rganib, o‘sha ilmlarning ozi bilan kifoyalanish kerak. Qolgan bor quvvatni esa, eng
sharafli hisoblanmish oxirat ilmi tomon yo‘naltirish lozim. Oxirat ilmi deb aytganimiz,
shubhasiz, muomala va mukoshafa ilmlaridir.
Muomala ilmining g‘oyasi mukoshafa, mukoshafaning g‘oyasi esa, Allohni tanishdir.
Oxirat ilmida iroda qilingan narsa omi odamlarning e’tiqodi emas. Ular o‘sha e’tiqodlarni
ota-bobolaridan meros qilib oladilarmi yoki o‘zlari paydo qiladilarmi, farqi yo‘q.
Mutakallimlarning dinni dushmanlar uydirmalaridan himoya qilish uchun yozgan
munozara va mujodalalari ham oxirat ilmi hisoblanmaydi. Oxirat ilmidan murod
mujohada va iflosliklardan pok, Alloh taolo uning nuri ila bandaning qalbini yoritadigan
yaqiyn ilmidir. U bilan kishi Abu Bakrning (r.a.) iymoni rutbasiga erishadi. Abu Bakrning
(r.a.) iymoni darajasiga shahodat berib, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Agar
Abu Bakrning iymoni (payg‘ambarlardan tashqari) butun olam iymoni bilan o‘lchansa,
so‘zsiz Abu Bakrning iymoni og‘ir keladi»,131 deganlar.
Fikrimcha, olimlar bilan mutakallimlar e’tiqodi orasida hech qanday farq yo‘q, faqat
mutakallimlar so‘zlarini tahrif va tartib qilib olganlari bois, olimlardan ustun ko‘rinadilar.
Shuning uchun ham ularning so‘z san’ati kalom deb nomlanadi. Umar, Usmon, Ali va
boshqa sahobalar kalom ilmida ojiz edilar. Abu Bakrning boshqa sahobalardan afzallik
tomoni ilmi kalomda mashg‘ulligi emas, balki qalbida mustahkam o‘rnashgan siri –
iymoniga ko‘ra edi. Bu kabi so‘zlarni Sohibi shariatdan (sollallohu alayhi vasallam)
eshitaturib, yana eshitganiga muvofiq kelishiga ahamiyat bermay, «Bu narsalarni
so‘fiylar to‘qib chiqargan, ular aqlga to‘g‘ri kelmaydi, ehtiyotkorlik bilan harakat qilish
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy