Ihyou ulumid-din

«Sizdan ruh haqida so‘raydilar. Ayting: «Ruh Rabbimning ishidandir» (Isro
surasi, 85-oyat). Ruhning nisbati inson jasadidagi boshqa a’zolaridan ko‘ra sharafliroq.
Xalq-yaratilish ham, amr-ish ham Allohga xos. Ammo amr xalq qilishdan buyukroq.
Allohning omonati yuklangan qimmatbaho javhar mana shu ruhdir. Aynan mana shu
omonat yukini ko‘taruvchi bo‘lgani uchun ham inson osmonlaru yerdan va ulardagi bor
narsalardan musharraf qilindi. Chunki undan boshqa mavjudotlar bu omonatni qabul
qilishdan bosh tortgan edilar. Zero, ular amr olamidan qo‘rqardilar. Ammo bu gaplardan
ruhning qadimligi tushunilmaydi. Uni qadim deya da’vo qiluvchilar esa, aldangan, nima
deyayotganini bilmaydigan johillardir. Mavzudan tashqari bo‘lgani uchun ruh haqidagi
bayonni shu yerda to‘xtatamiz.
Demoqchi bo‘lganimiz shuki, ilohiy latofat bo‘lgan qalb Allohga yaqinlashtiruvchi birdanbir
xususiyatdir. Chunki u Allohning ishi-amridandir. Kelib chiqishi ham, qaytishi ham
Ungadir. Faqat amr qilish xalq qilishdan oliyroqdir.
Allohning omonati bo‘lgan jasad go‘yo qalbning ulovi, faqat uning harakati – sayri uchun
vosita vazifasini bajaradi. Haj yo‘lida tuya qanday ulov darajasida bo‘lsa, jasad ham
xuddi shunday ulov, suv to‘ldirilgan mesh jasadning ehtiyoji uchun qanday zarur bo‘lsa,
jasad uchun ruh ham shunday zaruriy ehtiyoj hisoblanadi. Har qanday ilm, agar uning
maqsadi jasad salomatligi bo‘lsa, demakki, u «ulov» manfaatlari jumlasidandir. Tib
ilmining ziynati, yuqorida zikr qilib o‘tganimizdek, jasadning salomatligi uchun juda
muhim bo‘lib, hatto inson tanho yashaganda ham unga muhtoj ekani hech kimga sir
emas. Fiqh ilmining tib ilmidan farqi shundaki, inson tanho yashagan chog‘ida undan
behojat bo‘lishi mumkin. Lekin inson shunday yaratilganki, u tanholikda yashashi
mumkin emas. Chunki inson yer haydash, ekin ekish, non pishirish, oshpazlik qilish yoki
kiyim-kechak va maskan muammolarini hal qilishda bir o‘zi harakat qila olmagani bois
o‘z-o‘zidan boshqalar bilan aralashib yurishga, hamkorlik qilishga majbur bo‘ladi.
Shunday ekan, odamlar bir-birlari bilan aralashganlari sayin shahvatlar va orzu-havaslar
ham g‘alayonga keladi, keyin ular orasida o‘zaro munozara va tortishuvlar boshlanadi.
Insonning ichida bir-biriga zid unsurlar aralashib ketganida va o‘zaro muvofiq
kelmaganida, halok bo‘lgani kabi, tashqarida ham o‘zaro tortishuv va munozaralar
tufayli halokatga yo‘liqadilar. Tib ilmi bilan inson ichidagi qarama-qarshi
aralashmalarning mo‘’tadilligi muhofaza etilsa, siyosat va adolat bilan inson tanasidan
tashqaridagi bahs-tortishuvlari mo‘’tadil qilinadi. Aralashmalarning mo‘’tadil yo‘lini
o‘rgatuvchi ilmga tib, muomala va fe’llarni mo‘’tadillashtiruvchi ilm turiga fiqh deyiladi.
Bu ilmning barchasi ulov vazifasini bajaruvchi jasad muhofazasi uchundir. Nafsiga qarshi
mujohada qilmaydigan, qalbining islohi bilan shug‘ullanmaydigan, faqatgina tib va fiqh
ilmi bilan ovora bo‘lgan kimsalar xuddi haj uchun yo‘lga tushmasdan, faqatgina tuya
sotib olish, uni to‘ydirish yoki mesh sotib olib, uni tikish bilan ovora bo‘lganga o‘xshaydi.
Mukoshafa ilmiga olib boruvchi qalb islohi yo‘liga kirganlar esa, haj uchun yo‘lga
chiquvchi yoki uning arkonlarini bajaruvchiga o‘xshaydi. Avvalo, sen bularni yaxshilab
tushunib ol va bularning hammasini boshdan o‘tkazgan avomu xosga tushuntirishda bor
jiddu jahdini, jur’atu g‘ayratini sarf etgan kishining nasihatini (Imom G‘azzoliy o‘zlarini
nazarda tutyaptilar) tekin qabul qil.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy