Ii bap. Xorezm wálayatında ziyarat hám tarixiy-arxeologiyalíq turizm rawajlaníWÍNÍŃ tiykarǵÍ tendensiyalari

Muhammad Aminxan medresesi hám minarı.
Xiywa qalasında 64 medrese bar bolıp, usılar ishinde eń irisi hám shıraylısı Xiywa xani Muhammed Aminxan tárepinen qurılǵan medrese esaplanadı.



2. 2. 1. Muhammad Aminxan medresesi hám minarası
Medrese Iyshan qorǵannıń batıs bóleginde jaylasqan bolıp, qalanıń bas dárwazası Ata dárwazadan kirip kelip, oń tárepte jaylasqan. Bul arxitektora ótmishten qalǵan esteligi óz dáwirine tán usılda eń úlken hám sánatli etip qurılǵan.
Medrese pisken gerbishten qurılıp, onıń diywalların qalıńlıǵı 1,5 metrge jetedi. Medrese 130 ójireden ibarat bolıp, tariyxıy maǵlıwmatlarǵa tiykarınan ol jaǵdayda bir waqtıniń ózinde 260 dana talaba oqıǵan.
Medrese arxitekturalıq tárepten basqa sol sıyaqlı ımaratlarǵa uqsas, jay simmetrik tárzde, eki qabatlı etip qurılǵan, sızılması tuwrı múyeshli, háwlili. Bosaǵanıń eki janına dástúriy gúldáste-minarlar islengen. Bas tárizin bes gúmbezli miyonsaroy, meshit, oqıw xanası hám qosımsha bólmeler iyelegen. Háwliniń eki janında kishi bosaǵalar bar. Birinshi qabat daǵı ójireler jataqxana hám járdemshi bólmeler retinde xızmet etedi, ekinshi qabat daǵı áywanlı teris aywan bınaǵa jaǵımlılıq baǵıshlaǵan. Ishkeri háwlinde tórt kishi bosaǵalar da bar bolıp, olarda “suls” xatları pitilgen kafeller, bezewler de bar. Áyneklerde ganshdan islengen tor qurılǵan. Tómeninde diywal hám tsokol arasına ızǵar ótkermeytuǵın qatlam (gidroizalatsiya)- tas belbew (poyas) ın biyikligi 68 sm etip qoyılǵan. Madaminxan medresesi-dep jazadı 1863-jılda Xiywaǵa kelgen sayaxatshı A.Vamberi: “Karwansaray” tipinde qurılǵan bolıp, janındaǵı minarası xannıń qaytıs bolıwı sebepli bitpey qalǵan. Medresede diniy hám dúnyalıq ilim berilgen, usı waqıtta kewil ashar oyınlar, sonıń menen birge qosıq aytıw qadaǵan etilgen. Medresede oqıw múddeti shegaralanbaǵan bolıp, ayırım talabalar bir kursda 3-4 jıl, hátte 8-10 jıllap oqıwǵan.
Sonı aytıw kerek minarlar, Islam dini jurtımızǵa tarqalıwı menen baylanıslı túrde qurılǵan bolıp tabıladı. Hár bir meshit yamasa medrese janında álbette minar qurılıp, odan musulmanlardı sıyınıwǵa sharlaw ushın paydalanılǵan. Keyinirek bolsa qalalardı bezegi hám húkimdarlardı kúsh-qudıretin kórgezbesi retinde de qurılǵan. Sol sebepli Shıǵıs qalalarındaǵı góne ótmishten qalǵan esteliklerdi minarlarsız oyda sawlelendirip bolmaydı.
Xiywada qurılǵan ataqlı minarlardan biri aqırma etkazilmagan Muhammad Aminxan minarası bolıp tabıladı.
Minara házirgi waqıtta kesik konus formasında bolıp házirdiń ózinde de aybatlı kóriniske iye. Dinamikalıq qısqarıwına qaray juwmaq etiletuǵın bolsa, pitkeninen keyin onıń biyikligi 100 metrge jaqın bolıp Orta Aziyada eń úlken hám biyik minar bolıwı múmkin edi. Minarǵa túsken insolyatsiya (quyash nurların tushushi hám sınıwı) ǵa qaraytuǵın bolsaq minar daǵı kafellerdiń reńi ózgermeydi. Sebebi quyash nurı hár qanday jismni reńin ózgertiredi, yaǵnıy oqartiradi yamasa ashıq kóriniske kirgizedi. Bul jaǵday minarda sezilmaydi. Mine qansha waqıt ótken sonda da tap jańa qurılǵanday saqlanıp turıptı. Minarda tiykarınan geometriyalıq naǵıslar (gireh) kóp qollanılǵan minarǵa ekinshi qabattan kóteriliw múmkin, yaǵnıy minarǵa aǵash tekshe arqalı shıǵıladı. Minar 1853 jılda Muhammad Aminxan tárepinen qurıla baslanǵan hám 1855 jıl Arqa Iranǵa júriw waqtında xannıń óltiriliwi hám Abdullaxannıń taxtga otırıwı menen qurılıs jumısları toqtap qalǵan.
Bul minar haqqında xalıq ishinde ayırım ráwiyatlar da ámeldegi: Emiwki, Xiywa xanı qalada júdá úlken hám biyik minar qurıwdı buyıredi. Onıń tepasidan “Buxarayi azim kórinip tursın” dep kórsetpe bergen. Bunnan xabar tapqan Buxara amiri minardı qurıp atırǵan arxitektor menen jasırın joba dúzediki, oǵan kóre minar pıtıwı menen arxitektor Buxarada bunnan da joqarı minar qurıwı kerek edi. Xon bunı sezip qalıp minar pıtıwı menenyoq ustani óltiriwge ahd etedi. Sol niyetten agah tapqan ysta minardı shala qaldırıp ǵayıp bolǵan. Sol sebepli xalıq bul hakda “Madaminxan medresesi pitti, minarı bitmadi, Madaminxan murodiga etpedi” dep báyit toqıǵan.