Ii-bob birinchi jahon urushi va uning yakunlari

I-BOB BIRINCHI JAHON URUSHI VA UNING YAKUNLARI.
2.1 Urushning boshlanishi va german armiyasining Fransiyaga hujumi.
Angliya bilan Fransiya esa, aksincha son-sanoqsiz mustamlakalar va dominionlarining xom ashyo va oziq-ovqat boyliklaridan foydalanish imkoniyatiga ega edi.
1914 yil avgust oyining boshida Yevropada uchta front tashkil etilgan edi. shimoliy dengizdan Shveysariyagacha cho‘zilgan G‘arbiy frontning uzunligi 700 kilometrdan ortiq edi.
4-avgustda german armiyasi Belgiyaning betarafligini qo‘pol ravishda buzib, uning hududiga bostirib kirdi. O‘ng kanoatdagi uchta nemis armiyasi belgiyaliklarning jasorat bilan ko‘rsatayotgan qarshiligini engib, deyarli butun Belgiyani egallab oldi va tez harakat qilib, fransuzlarning chap qanotini o‘rab ola boshladi. Fransuzlar o‘zlarining chap qanotlarini tezlik bilan qayta guruhlashga kirishdilar. Fransuz armiyasi chap qanoti boshida Fransiyaga olib kelingan 80 ming kishilik ingliz ekspeditsion korpusi harakat qilmoqda edi.
21-avgustda Germaniyaning asosiy kuchlari Fransiya kuchlari va ingliz ekspeditsion korpusi bilan Belgiya-Fransiya chegarasida to‘qnashdi. Kuch jihatdan germanlar ustun edi. SHelda va Mozel daryolari oralig‘ida 250 kmlik front bo‘ylab boshlangan va tarixda «chegara jangi» deb nom olgan jang 25- avgustgacha davom etdi va ittifoqchilar ya’ni fransuzlar va inglizlarning chekinishi bilan tugallandi.
Germaniya bosh qo‘mondonligi «chegara jangi» dan so‘ng, fransuzlar tor-mor qildi va g‘arbdagi urush Germaniya foydasiga hal bo‘ldi, deb hisobladi. Aslida esa fransuz armiyasi mutlaqo tor-mor qilinmagan edi va u o‘z kuchlarini qayta guruhlab, qarshi hujumga tayyorlanmoqda edi. 27-avgustda german armiyasi yana hujum boshladi. O‘ng qanotdagi armiyalarga fransuz armiyasining chap qanoti chuqur kirib borib, ularni uzil-kesil tor-mor qilish vazifasi topshirilgan edi.
Biroq, bu vazifa bajarilmay qoldi. German ko‘shinlarining o‘ng qanoti dushmanning qarshiligini engib fransuzlar chap qanotini o‘rab olishga qodir bo‘lmay qoldi. Ko‘p talofat berilishi va ayniqsa ikkita korpusning SHarqiy frontga jo‘natilishi natijasida german qo’shinlari ancha zaiflashib qoldi. Ular o‘ng qanotni Parij tomonidan hujum qilib kelayotgan fransuz kuchlarining zarbasi ostida qoldirib,frontni qisqartirishga va Parijdan sharqroqda hujum boshlashga majbur bo‘ldilar.
4-sentyabr kuni kechqurun nemis qushinlari Parijning janubiy sharqidagi Marva daryosiga chiqib,undan kechib o‘ta boshladilar.
5- sentyabr kuni tong paytida fransuz va inglizlar kat’iy qarshi hujumga o‘tdilar 1-nemis armiyasining o‘ng qanotiga to‘satdan zarba berildi va 1-german armiyasi bilan 2-german armiyasi o‘rtasida 50kmlik bo‘shliq paydo bo‘lib, uni faqat otliq askarlar to‘sib turgan edi. Bu bo‘shliqqa ingliz ekspeditsion korpusi va fransuzlarning 5-armiyasining bir qismi yorib kirdi. German qo’shinlari qanotlardan o‘rab olish xavfidan qutulish uchun 9 sentyabr ertalab Marva daryosining o‘ng qirg‘og‘iga chekiningga majbur bo‘ldilar. shu kuni
kechqurun german o‘ng qanotidagi beshta armiyaning hammasi shimoliy-sharq tomon Eva daryosiga chekindi.
Marva daryosidagi jangda Germaniyaning Fransiyani yashin tezlikda tor-mor keltirishni ko‘zda tutgan reja barbod bo‘ldi. Marvadagi janglar yakuni Germaniyani yashin tezligidagi urushdan voz kechishga olib kelgan edi, buning esa Gsrmaniya uchun halokatli ekanligi ravshan bo‘lib qolgan edi. SHliffen g‘oyasiga asoslangan german operativ rejasi to‘la muvaffaqiyatsizlikka uchragan edi. Mag‘lubiyatga uchrashning asosiy sababi rejaning avantyuristik tarzda tuzilganligi edi, german imperializmi o‘z kuchiga ortiqcha baho berib va dushmanlari kuchiga etarli baho bermay, real imkoniyatlarga javob bera olmaydigan maqsadlarni ko‘zda tutgan edi. German armiyasi mag‘lubiyatga uchraganligining eng muhim sabablaridan biri shu bo‘ldiki, urushning dastlabki haftalarida G‘arbiy va SHarqiy frontlar bir-biriga bog‘langan holda jang qila boshladi hamma ittifoqchilar Fransiyani qutqarish uchun va dushmanlarni yakka-yakka holda yashin tezligida tor-mor keltirishga qaratilgan german rejasini barbod qilish uchun Rossiya juda katta qurbonlar berdi⁶.
Rus qo’shinlarining SHarqiy Prussiyadagi muvoffaqiyatsiz, lekin Antantani qutqarib qolgan hujumi bilan bir vaqtda Ruminiya bilan Polshada katta-katta janglar bo‘ldi, unda rus qo’shinlariga qarshi Avstriya-Vepgriyaning asosiy kuchlari turardi.
23- avgustdan boshlab Polshada rus va Avstriya-Vengriya armiyalarining katta muqobil janglari boshlandi. Bu janglar sentyabrning boshida Avstriya-Vengriya qo’shinlarining mag‘lubiyati bilan tugadi. Ayni bir vaqtda Janubiy-G‘arbiy frontdagi rus armiyalari dushmanning qarshiligini engib, muvoffaqiyatli ravishda olg‘a siljidilar va 3-sentyabrda Lyuvovga kirib bordilar.
Sentyabr oyining oxirida german armiyalari Avstriya-Vengriya armiyalari bilan birgalikda Karpat tog‘ etaklaridan Bzura daryosining yuqori oqimigacha cho‘zilgan keng front bo‘ylab urush boshladi. Urushning manyor qilish davridagi eng yirik janglardan biri bo‘lgan bu Varshava-Ivangorod operatsiyasi rus qo’shinlarining g‘alabasi bilan tugallandi. Biroq ular to‘p o‘qlari etishmaganligi sababli erishilgan g‘alabani davom ettira olmadilar.
Yevropada urush boshlanishi bilan uzok SHarqda yapon imperializmi uchun qo‘lay sharoit vujudga keldi. Yaponiyaning Xitoyni bosib olishdagi raqiblari bo‘lgan imperialistik davlatlar urush bilan band bo‘lganliklari uchun yaponlarga bosqinchilik rejalarini amalga oshishga halaqit berolmadilar.
Yaponiya bu vaziyatdan foydalanib 15-avgustda Germaniyaga ultimatum topshirdi va unda Xitoydan «ijaraga olingan» Szyao-Chjau hududini go‘yo keyinchalik Xitoyga kaytarish uchun, Yaponiyaga berishni talab qildi. Germaniya bu talabni qondirishdan bosh tortdi va 23- avgustda Yaponiya Germaniyaga urush e’lon qildi.
Sentyabr oyining boshlarida Yaponiya bilan Angliya birlashib Sindao kal’asini qamal qilishga kirishdilar. Bundan oldinroq Yaponiya Germaniyaga karashli Marshal, Korolin va Marian orollarini egallab olgan edi.
7- noyabrda Sindao qal’asi taslim bo‘ldi. Yaponiyaning 1914-1918 yillardagi urushda qatnashishi ana shular bilan cheklangan edi.
Biroq, Yaponiyaning bu urushda «qatnashishi» unga xitoylarning juda boy SHandun’ viloyatini bosib olishga,Xitoyning o‘sha vaqtdagi sotqin reaksion hukumati ustidan nazorat o‘rnatishga, Tinch okeanining g‘arbiy qismida urush vaqtida mutloq xo‘jayin bo‘lib olishga va bundan tashqari, Xitoy bilan savdo qilish hamda ittifoqchilarga qurol sotish orqasidan 100 millionlab foyda olishga imkon berdi.
1914-yil 2-avgustda Konstantinopolda Germaniya bilan Turkiya o‘rtasida ittifoq to‘g‘risida maxfiy bitim tuzildi, bu bitimga binoan Turkiya markaziy davlatlar tomonida turib urushga qatnashish majburiyatini oldi. Germaniya rus Zakavkazyasi va shimoliy Kavkazni, Bolqondagi turklar qo‘lidan ketgan hududlarning bir qismini, Egey dengizidagi orollarni Turkiyaga qo‘shib berishga va unga pul kontributsiyasi olib berishga majbur bo‘ldi.
Turkiya suvlariga «Geben» va «Breslau» kemalarining kelishi bilan Qora dengizdagi harbiy flotlar nisbatida Rossiyaning kuchi zaiflashdi. Bu esa turk hukumatining Anvar poshsho boshchiligidagi eng avantyurist va urushqoq qismiga Germaniya ta’sirni mustamkamlash va uni o‘ziga bo‘ysundirish imkoniyatini berdi. Turkiya Antanta hukumatlarn bilan muzokaralar olib borayotgan paytda, general Lifan fon Sanders Turkiyaning urush rejasini tuzib tamomladi. Bu reja bo‘yicha Misrni va Kavkazni bosib olishni, ruslar bilan inglizlarni Erondan haydab chiqarishni ko‘zda tutgan edi. Bu o‘z navbatida, Eronning german imperializmi tomonidan asoratga solinishi uchun sharoit yaratib berishi lozim edi. Turklar safarbarlikni tamomlagandan so‘ng, urush e’lon qilmay turib harbiy harakatlarni boshlab yubordilar.
1914-yil 29-oktyabrda «Geben» va «Breslau» Xeodasiya hamda Sevastopolni to‘pga tutdilar, turk kemalari Odessa, Novorossiysk, Kerch yonida paydo bo‘lib, bir necha rus kemalarini g‘arq qildilar. Turkiya bilan Antanta davlatlari o‘rtasidagi urush ana shu tarzda boshlangan edi. Sekin-asta Yangi frontlar: Kavkaz, Mesopotamiya, Falastin-Suriya frontlari vujudga keldi.
Turkiya o‘z dushmanlariga qarshi yarim millionga yaqin soldat qo‘yib, Yevropadagi asosiy frontlardan 500 mingdan 800 minggacha rus va ingliz askarlarini o‘ziga jalb qildi. Rossiya-Turkiya fronti Zakavkazyada katta ahamiyatga ega bo‘ldi, Saraqamish yonida 9- dekabrdan 24- dekabrgacha davom etgan jangda 3-turk armiyasi son jihatdan ancha kam bo‘lgan rus qo’shinlari tomonidan tor-mor qilindi. Turklarning Eron Ozorbayjonida erishgan dastlabki muvaffaqiyatlari ham rus qo’shinlari tomondan Tabrizning olinishi bilan tugatildi.
Ikkala koalitsiya o‘rtasida dimlomatiya kurashi boshlangan paytdan Bolgariyani urushga tortish masalasi muhim o‘rin egallagan edi, ammo bu kurash har qaysi tomon uchun bir xil sharoitda o‘tmadi. Bolgariyaning podsho Ferdinand va Rodoslavov boshchiligidagi hukmron to‘dasi urushning boshidanoq Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan Rossiyaga va Serbiyaga qarshi kurashmoq uchun til biriktirgan edi. Bolgariya hukumati o‘z hududidan qurol aslaha ortilgan transportlarni Turkiyaga o‘tkazib turdi va o‘zining chet ellardagi diplomatik va harbiy razvetkasini Antanta mamlakatlardagi ahvol to‘g‘risida Germaniyaga axborot berib turuvchi manbaga aylantirdi.
15 oy davomida Germaniyaga va uning ittifoqchilariga yashirin ravishda yordam berib turgan Bolgariya rahbarlari muzokaralar olib borishdan qaytmadilar.
6-sentyabrda Avstriya-Bolgariya-Germaniya o‘rtasida ittifoq to‘g‘risida shartnoma imzolandi va bu shartnoma Avstriya-Germaniya-Turkiya blokini To‘rt davlat ittifoqiga aylantirdi⁷.
Sentyabr oxiriga kelib, Bolgariya Serbiya chegarasida 300 mingga yaqin qo’shin to‘pladi, Serbiya-Avstriya chegarasida 350 ming Avstriya va Germaniya qo’shini to‘plab qo‘yildi.
Serbiya mag‘lubiyatga uchragach, german diviziyalari Serbiyadan Vengriyaga ko‘chirildi.
Avstriya-Vengriya qo’shinlari 1915 yil qishida Chernogoriya va Albaniyaga hujum qilishni davom ettirib, bu mamlakatlarini okkupatsiya qildilar.
1915- yilning oxirida Gretsiyaning urushda qatnashishi aktual masala bo‘lib qoldi. Venizelos boshchiligidagi liberal partiya Gretsiyaning Antanta tomonidan urushga kirishishiga tarafdori edi. Grek burjuaziyasining Antanta tarafdorlari bo‘lgan Konstantinopolni da’vo qilishigacha borib etdi.
Bu xol Angliya va Fransiya diplomatiyasini Rossiyaning achchig‘ini chiqarib qo‘ymaslik uchun ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rishlariga majbur qildi.
Venizelos hukumatini Gretsiyaning ma’lum tortiq evaziga Aptanta tomonga o‘tish to‘g‘risida Antanta bilan kelishay deb turgan paytida korol Konstantin 1915- yilning martida Venizelosni iste’foga chikarib, parlamentni tarqatib yubordi.
Venizelos Salonikida Antanta ko‘magi bilan o‘z hukumatini tuzdi. 1917- yil oxirida Gretsiya Venizelos qo‘l ostiga birlashtirilib, Antanta tomonida urushga kirdi.
Ittifoqchi davlatlar bosh shtablari vakillarining shaptiyda 1915-yil dekabrida bo‘lib o‘tgan konfrensiyasi 1915-yilda asosiy frontlarda ittifoqchi armiyalarining muvofiqlashib olib bormagan harakatlarini nazarga olib ittifoqchilarning 1916- yilda harbiy operatsiyalar olib borishga oid umumiy rejasini tasdiqladi.
1916-yil 21-fevralda german qo’shinlari Verden mudofaachilari ustiga mislsiz darajasida ko‘p cho‘yan, po‘lat, yondiruvchi snaryadlarni, zaharli moddalar yog‘dirdi. shunga qaramay Verden qutqarib qolindi.
1916-yilda Germaniya zo‘r berib dengizda g‘alaba kozonishga urinib ko‘rdi. Germaniyaning suv usti floti ochiq dengizga chiqishga jur’at qila oldi.
1916-yil 31- mayda german qo‘mondonligi Gsrmaniyani bo‘g‘ib turgan dengiz qamalini yorib o‘tishga va ochiq dengizda ingliz flotiga hal qiluvchi zarba berishga urinib ko‘rdi.
1916-yil 15-mayda Avstriya-Vengriya Tirolda italyan armiyasiga qarshi katta hujum boshladi. Avstriya armiyasining Venetsiya tekisligiga yorib chiqish va Izonsodagi italyan armiyasining orqasida paydo bo‘lib qolish xavfi bor edi. 4 iyunda rus Janubi-G‘arbiy frontining qo’shinlari Avstriya Vengriya armiyalariga qarshi katta hujum boshladilar.
Ruslarning Janubiy-G‘arbiy fronti o‘tkazgan hujum operaniyasi butun jahon urushi davomidagi eng muhim voqealardan bo‘ldi va urushning yakuniga juda katta ta’sir ko‘rsatdi.
Frontlardagi muvafaqiyatsizliklar german oliy qo‘mondonligi sostaviga ikkinchi marta o‘zgarish yasashga olib keldi. 1916-yil avgustida general Falkengeyn iste’fo berdi, o‘rniga general-feldmarshal Gindenburg tayinlandi, ayni vaqtda general-kvartermeyster vazifasiga general leteynant Lyudendorf tayinlandi.
Bu generallar Germaniya barcha qurolli kuchlarini oliy qo‘mondoni edilar. shu ikki general uch yillik urush davomida holdan toygan mamlakatni haddan tashqari zarar ko‘rishga majbur kildilar.