Ii боб дефектология фанининг умумий асослари

ДИЗАРТРИЯ НУҚСОНИНИНГ ТАЪРИФИ
Дизартрия сўзларни тўла, равон талаффуз қила олмаслик, талаффуз нуқсонидир. У нутқ аппарати иннервациясида камчилик борлигига боғлиқ бўлади. Дизартрия учун марказий ҳамда периферик нерв системасининг органик касалликлари натижасида артикуляция мушакларининг фалажланиш туфайли товушлар талаффузи ва овознинг бузилиши характерлидир.
Дизартрия лотинча айниш – бузилиш, маъносинибилдирувчи «дис» юкламаси, артрон – биритириш, улаш деган сўздан олинган бўлиб, маъноли, равон нутқнинг бузилиши леган маънони билдиради. Бироқ, кўпчилик олимлар, дизартрия атамасини кенгроқ маънода ишлатиб, артикуляция, овоз ҳосил бўлиши,нутқ суръати, мароми, равонлиги, интонациясидаги камчиликларни ҳам дизартрия нуқсонида кузатиладиган белгилар жумласига киритадилар. Дизартриянинг оғир анартрия деб аталади. Бунда бола нутқини тушуниб бўламайди. Бола худди оғизига толқон солиб гапирганидек туюулади. Лекин атрофдагилар нутқини бола яхши тушунади, идрок этиш қобилятини нисбатан сақланган бўлади.
Дизартрияни келтириб чиқарган касаллик қанчалик оғир, қанчалик эрта бошланган бўлса, унинг оқибатлари ҳам шунчалик оғрирроқ бўлади. Бу нуқсон мустақил суратда, ҳатто фонематик эшитиш қобилятини сақланиб қолгани ҳолида товуш талаффузининг бузилиши тариқсаида намоён бўлиши мумкин. Дизартрия вақтида савод ўргатиш ишлари қийнлашади. Бу вақтда бола сўзларни яхши эшита оладиган ва ўзига қаратилган нутқини муайян даражада тушуна оладиган,интелектида бирламча қўпол ўзгаришлар йўқ бўлса ҳам, сўзларни бузиб атрофдагиларга яхши тушунилмайдиган тарзда, ярим-ёрти қилиб айтади ёки талаффуз этади. Нутқдаги нуқсоннинг бундай оғир шакли мия чап ярим шаридаги нутқ зоналарининг органик касиддигига боғлиқ бўлиб, боғчча ёки мактабдаги келган болалардаги бу нуқсонни аниқлаб олиш унча қийин эмас. Бундай ҳолларда текшириб кўриш ва махсус боғча ёки мактабларга юбориш масаласини ҳал этиш учун уларни логопед қабулги ўза вақтида юбориш ғоят муҳимдир. Клиник белгиларига кўра дизартрия ҳар хил тоифаларга бўлинади. Логопедик адабиёти дизартриянинг бульбар, псевдобулбар шакллари, мия пўстлоғи ости, мияча, мия пўстлоғи алоқадор хиллари муҳокама қилинади. Дизартриянинг клиник-топик диагностикаси неврологик нуқтаи назардан анча мураккаб бўлгани туфайли, унинг шаклларини логопеднинг ўзи мастақил ҳолда аниқлай олмайди. Шунга кўра бу вазифани невропатолог врач махсус усуллардан фойдаланиб, логопед билан бирга анча бирга бажаради. Клиник – топик диагнози врач аниқлаб берганидан кейин логопедик хулосани логопед чиқаради.
Дизартриянинг ҳар бир шаклига унинг қандай ифодаланганига қараб ҳар хил чора кўрилади. Ўар бир шаклда товушлар талаффузи, овоз нуқсонлари, артикуляцион аппаратининг ҳаракатчанлини, моторикасидаги камчиликлар ўзига хослиги биланажралиб туради. Шунинг учун уни бартараф этиш усуллари ҳам ўзига хос, ҳар хил бўлади.
Дизартрияни келтириб чиқарадиган сабаблар хилма-хилдир. Дизартрия кўп холларда она қориндагиболага ички ва ташқи омилларнинг салбий таъсири туфайли вужудга келиши мумкин. Бунга онанинг ҳомиладорлик вақтида баъзи юқумли кассаликларга йўлиқиши, турли моддаларнинг заҳарли таъсири - интоксикация, гипоксия (кислород етишмаслиги), ҳомиланинг шикастланиши, эсфиксия бўлиб (киндиги ўралиб) туғилиши ва бошқалар киради. Дизартрия баъзан боланинг гўдаклигида (1 ёшга яқин вақтида) касал бўлиши (менингит, турли хилдаги минингоэнцефалитлар билан оғриш) ҳамда марказий нерв системасининг шикастланиши натижасида ҳам вужудга келиши мумкин. Она билан бола қонлари таркибининг бир-бирига тўғри келмаслиги (резус фактор) натижасида ҳам дизартрия кузатишили мумкин.
Кўп ҳолларда дизартрия болаларда учрайдиган церебрал фалаж оқибати тариқаси пайдо бўлади. Е.М. Мастюкова маълумоларига кўра, болалар церебрал фалажи билан касалланган кишиларнинг 65-85 фоизида дизартия кузатилади.
Церебрал фалаж билан касалланган болалардаги дизартияни француз олими Г. Тарди нутқ нуқсонининг даражасига қараб қуйидаги хилларга бўлиб ўрганишни тавсия этади: биринчи даражаси энг енгил хили бўлиб, бунда боладаги талаффуз камчиликлари фақат мутахассис логопед томонидан махсус текширишлар натижасида аниқланиши мумкин. Иккинчи даражаси-бола талаффузидаги камчиликлар атрофдагиларга сезилиб турса ҳам, унинг нутқи тушунарли бўлади. Учинчи даражасида бола нутқни фақат унинг энг яқин одамлари тушунади, холос. Тўртинчи даражаси – энг оғир даражадаги нуқсон бўлиб, бунда бола нутқини мутлақо тушуниб бўлмайди. Анартрия деб шуни айтилади.
Шундай қилиб, дизартрия – нерв системасининг касалликлари муносабати билан тегишли марказларнинг органик шикастланиши натижасида товушлар талаффузининг бузилишидир. Нутқ органларининг кам ҳаракатланиши туфайли нутқ товушларининг артикуляцияси бузилади. Шу билан бирга нутқ суръати, тезлиги, мароми, равонлиги, овоз кучи ҳам ёмонлашади. Дизартрияни характерловчи клиник белгилар қуйидагилардан иборат: 1) нутқ мушаклари тонусининг бузилиши; 2) артикуляцион аппарат мушаклари фалажланиши туфайли шартли артикуляция ҳаракатларининг чекланиб қолиши; 3) нафас олиш ҳаракатлари ва овоз ҳосил бўлишининг бузилиши.
Энг кенг тарқалган дизартриянинг псевдобульбар шаклида артикуляцион мушаклар тонуси кучайиб кетади; лаблар, тил, яъни лақ-луқ ҳаракатчанлиги чегараланган бўлади, овоз ва нафас олиш бузилади, бола сўлаги оқиб туради. Бундай бола яхши чайнай олмайди, юта олмайди. Нутқи ноаниқ, дудмал, интонацион жиҳатдан суст, манқаланган бўлади.
Дизартрия нутқ системасининг барча компонентларида қандайдир ўзгаришлар кузатилиши мумкин. Шунга кўра дизартрик болалар бир неча группаларга бўлинади: фонетик нуқсонли, фонетик-фонетик камчиликли болалар; нутқи умуман ривожланмаган болалар. Фонетик характердаги дизартрияда товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш чоралари кўрилса, фонетик – фонетик характердаги дизартрияда товушларни ажратиш, фонематик ўқувни ривожлантириш, ўхшаш товушларни бир биридан ажратиш, сўз луғатини бойитиш, грамматик тузумни шакллантириб бориш устида иш олиб борилади. Дизартрияни бартараф этишда, кўпинча, комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш, фонетик машқлар ўтказиш, фонетик ўқувни ривожлантириш, луғатни бойитиш, боғланишли-маъноли нутқни ўстириш, ёзма нутқдаги камчиликларнинг олдини олиш устида ишлаш талаб этилади.
Дизартриклар билан махсус логопедик ишлар оғир нутқ камчиликлари бор, мактабгача ёшдаги болалар учун ташкил этилган нутқий боғчаларда, нутқий мактабларда ёки умумий таълим мактаб қошидаги нутқий синфларда, ҳаракат-таянч органлари жароҳланган болалар учун ташкил этилган боғча ҳамда мактаб-интернатларда, психоневрологик шифохона- ларнинг нутқий бўлимларида олиб борилади. Дизартриянинг енгил шаклларини поликлиника қошидаги логопедик кабинетлар, умумтаълим мактабларидаги логопедик пунктларда бартараф этиш мумкин.
Дизартрия қанчалик барвақт аниқланса, уни бартараф этиш, коррекциялаш чоралари ҳам шунча яхши наф беради. Узоқ муддат ичида сабр-тоқат, изчиллик билан логопедик машғулотлар олиб бориб, юқори натижаларга эришиш мумкин. Фақатгина тўғри ташкил этилган комплекс чора-тадбирлар, логопед билан невропатолог ёки психоневролог ҳамда ота-оналарнинг ҳамкорлик қилиши, логопед билан массажист, даволовчи физкультура мутахассисларининг биргаликда ҳамжиҳат бўлиб ишлаши натижасидагина дизартрияни максимал даражада бартараф этиб, боланинг атрофдагилар билан тўғри алоқа боғлаб, бемалол гаплаша оладиган бўлишини таъминлаш мумкин.
Она қорнида ёки туғруқ маҳалида мияси зарар кўрган болалардаги дизартриянинг олдини олиш учун мамлактимизда бутун бир чора-тадбирлар системаси ишлаб чиқилган бўлиб, бола билан ҳаётининг биринчи онларидаёқ комплекс тиббий-педагогик ишлар олиб борилади. Бунинг учун перинатал патологияли болаларга мўлжаллаб махсус ташкил этилган неврологик стационарлар бор.