Ii bob. ”Devon-u lug’atit turk” asarida uchragan qavm-qarindoshlik nomlarini qozoq tilida uchrashi va bundagi o’zgarishlar

TANGRIKLA
Tangri – ollohdir. Qadimgi turkiy tilda tangri so’ziga k+la qo’shimchasini qo’shish bilan yangi so’z yuzaga keldi. Tangri – ot, la harakatni bildiruvchi so’z yasovchi qo’shimcha bo’lib, tangriga yolvor, tangriga tovba qil ma’nosini beradi. Turkiy xalqlar adabiyotida insonning tangriga tavba –tazarrusi ifolangan she’rlar va katta hajmli asarlar ham yaratilgan. Bunday mazmundagi asarlar tangrikla – tovbanoma janri namunasi hisoblanadi. Мoniylik oqimidagi turkiy adabiyotda tovbanoma janri talabiga mos keladigan she’riy hamda nasriy asarlar uchraydi. Quyidagi she’r shunday xususiyatga ega:

Tangri – porloq, kuchli, donoga yolvoramiz,
O’tinarmiz Kun, Oy tangriga.
Yashin tangri, no’m quti
Sodiq Мoniy va payg’ambarlarga
Qut baxsh eting, ey tangrim
Vujudimizni saqlang!
Ruhimizni ozod qiling
Qut iltijo etarmiz nurli tangrilardan,
Qo’rquvsiz turaylik,
Sevinch-la yashaylik.

Xulosa
Мoniylik adabiyotining mahsuli hisoblangan «Xuastuanift» to’lig’icha tavbanoma matnlaridan tashkil topgan. Bu asar garchi moniylik oqimini targ’ib etishga qaratilgan bo’lsa-da, unda «Avesto» kitobidagi mifologik obrazlar ham keltirilgan. Demak, «Xuastuanift» va «Avesto» o’rtasida g’oyaviy yaqinliklar bor. Eng muhimi, tovbanomalarning namunalari «Avesto»da ham keltirilgan. Quyida keltirilgan parcha «Xuastuanift» («Мoniylar tavbanomasi»)ning birinchi fasli hisoblanadi. «Xo’rmuzd xudo beshta xudo bilan birga hamma xudolarning pokligi uchun iblislarga qarshi kurashga otlanib, (osmondan) tushdi. Qilmishi yovuz iblis Shmnu bilan turli xil beshta iblis bilan jangga kirdi. Xudolar bilan iblislar, nur bilan zulmat vaqti kelib qo’shilib ketdi. Xo’rmuzd xudoning jangchilari – beshta xudo va bizning ruhimiz gunohga iblislar bilan jang qilib, boshidan yaralandi. Yana hamma iblislar, ulug’lar ochofat, uyatsiz, suq iblis bilan birga bir yuz qirq ming iblisning yovuz ta’limotiga qo’shilib telba, ruhsiz bo’lib qoldi. O’zini paydo qilgan, yaratgan boqiy xudoning yerini unutdi, nur xudolaridan ayrildi. Undan keyin, ey xudoyim, yovuz qiliqli Shmnu borib, ongimizni, niyatimizni iblisning qilmishi tomon burdi. Telba, ruhsiz bo’lib qolganimiz uchun, barcha yorug’ ruhlarning hammasiga, ularning ildiziga, pok, yorug’ Azrua xudoga qarshi gnoh qildik, xato qildik. Nur bilan zulmatning, xudolar bilan iblisning tub ildizi (Azruadir) dedik. Kimdir birovni tiriltirsa, xudoni triltirgan bo’ladi. Kimdir birovni o’ldirsa, xudoni o’ldirgan bo’ladi, dedik. Yaxshi va yomon narsalarning hammasini xudo yaratgan, dedik. Abadiy xudolarni u yaratgan, dedik. Xo’rmuzd xudo bilan Shmnu – aka-ukadir, degan edik. Ey xudoyim! Gunoh bilan yurib, (bularni) bilmasdan, xudoga yolg’on so’zlab, yomon, uyatli gap gapirgan edik. Kechirilmas gunoh qilgan edik. Ey xudoyim! Endi men, Raymast shoh, tovba qilayapman, gunohdan ozod bo’laylik, iltijo qilyapman. Gunohlarimni kechirgil!».
Xullas, islomdan avvalgi asrlarda turkiy xalqlar og’zaki ijodi boy adabiy janrlar vositasida shakllanganligini e’tirof etish uchun asoslar yetarli.
Allomaning mehr-oqibat, qarindosh urug`chilik haqidagi qarashlari uning “Devonu lug`atit turk” asarida ham aks etgan. Mehr-oqibat, qarindoshchilik sharqona umumbashariy ahamiyatga molik yuksak fazilatlarimiz sifatida qimmartlidir. Mehr insoniy munosabatlaning eng oliy ko`rinishlaridan biri, qalblarni tutashtiruvchi ilohiy rishta hisoblanadi. So`zning lug`viy ma`nosiga e`tabor qaratsak, uning forschasi lafz bolib, “Sevgi”, “Muhabbat”, “Moyillik” ma`nolarini ifodalo`vchi tushuncha ekanligi anglashiladi. “Mehr” so`ziga “insonning o`z tug`ishganlariga, qarindosh-urug`larida, yaqin kishilariga va umuman adamga, olamga nisbatan samimiy muhabbati, yaxshi ko`rish tuyg`usisifatida ta`rif beriladi izohli lug`atlarda, shu o`rinda qomusiy olim Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asarida” keltirilgan quyidagi so`zni misol qilmoqchiman”.
Maqolda shunday keltirilgan: “جاء الزوج المنزل” bir qarg`a birla qish kelmaydi- бiр қарға бipla қiш кэlмас.
Bu maqol ishga yordam berishi mo`ljallangan do`stning kelishini kutishda xovliqmaslik, sabr qilib ishlashga undab so`zlanadi . Mehr-oqibat tushunchasi mana shu maqolda ham o`z aksini topgan desak, yanglishmagan bo`lamiz. Chunki, bir-birovlariga mehr-oqibatli insonlargina yumushlarda o`zaro xamjihat bo`ladilar va yumushlarni birgalikda bajaradilar. Lekin shuni takidlash lozimki, har bir so`zning teskari (antonim) ma`nolari ham bo`ladi. Insonlar doimo bunyodkor g`oyalar ostida fikr yuritishmaydi.Ularning ayrimlari vayronkor g`oyalarni ham o`ylashlari mumkin.