Ii modul. “O’zini anglash” 3-mavzu. “Xarakter aksentuatsiyasi” trening dasturi Maqsad

II MODUL. “O’zini anglash”


3-mavzu. “Xarakter aksentuatsiyasi” trening dasturi


Maqsad: Trening ishtirokchilariga xarakter aksentuatsiyasi ro’g’risida ma’lumot berish o’z kamchiliklarini mustaqil hal qilaolish ko’nikmasini beradi.
Vazifalar:

• 
  Xarakter aksentutatsiyasi to’g’risida ma’lumot berish.
  
• 
  Xarakter aksentutatsiyasi turlarini tadqiq etish.
  

Davomiyligi: 1 soat 20 daqiqa
Reja:

№	Trening mazmuni	Davomiyligi	O‘quv vositalari	Mashq maqsadi
1-sessiya. Kirish qismi
	Videorolik	15 daq.	Kompyuter, videoproektor, kalonka	Xarakter aksentuatsiyasi nima? va uning qanday turlari mavjud?
	“Yomg’ir” mashqi	10 daq.	Talab etilmaydi	Emotsional ko’tarinkilikni hosil qilish, jamoaviylik oshirish
	«Yashirin lider» o‘yini	10 daq.	Talab qilinmaydi	Diqqatni jamlash, guruhda ishchanlik vaziyatini hosil qilish
2-sessiya. Asosiy qism
	«Chigilni yechish» mashqi	10 daq.	Talab qilinmaydi	Jamoaviylikni oshirish, kayfiyatni hamda emotsional aktivlikni oshirish
	“Lider va farosat” mashqi	15 daq.	A4 qog’ozlar	O’zini anglash, o’zining ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilish
	“Qutqaruv halqa estafetasi” mashqi	10 daq.	4-6 sm diametrli 2 ta bir xil plastmass halqa, tish kovlgichlar	Jamoaviylikni shakllantirish, jamoa bo’lib maqsad yo’lida ishlashni shakllantirish
3-sessiya. Xulosa qismi
	Qayta aloqa	10 daq.	Barcha ishtirokchilarga qog‘oz-ruchka, flipp-chart.	Kunning sarhisobini qilish
Jami: 1 soat 20 daqiqa

Trening borishi.
1-sessiya. Kirish qismi

1. 
   Videorolik.
   

Xarakter aksentuatsiyasi (urg‘u berish) — bu xarakter sifatlarini birortasini kuchaytirish, urg‘u berish bo‘lib, buning natijasida ma’lum psixogenlik nozik tanlovganlikni namayon qilinadi va shu vaqtning o‘zida boshqa xarakter sifatlari barqaror bo‘lib, qolaveradi. (A.E.Lichko).
A.E.Lichko qo‘llagan tizimda P.B.Gannushkin, CH.E.Suxarova klassifikatsiyasi va K.Leongardning kattalarda xarakter aksentuatsiyasi turlariga asoslanadi.
Ammo A.E.Lichkoning tizimi o‘zining ikki xususiyat bilan ajraladi. Birinchidan, u maxsus o‘smirlarga mo‘ljallangan. Ikkinchidan, u psixontiyani, ya’ni xarkter va uning aksentuatsiyasini patalogik o‘zgarishlarinibarcha normaning xillarini hisobga oladi.
A.E. Lichko quyidagi aksentuatsiya turlarni (II turlar) ifodalaydi:
1. Gipertim turlari - ushbu turdagi o‘smirlpr xarakatchan,
kirishimli, sho‘x bo‘ladilar, ular bor joyda doimo shovqin suron bo‘ladi. Umumiy qobiliyatlarini asosida ular barqarorlik, tartib – intizomsizlikni namayon qiladilar, bir tekis o‘qimaydilar. Kayfiyatlari doimo yaxshi. Ularda tez-tez kattalar bilan kelishmovchiliklar paydo bo‘lib turadi. Ularning qiziqishlari turli – tumandir, lekin ular yuzaki va tez o‘tadigandir. Ushbu turdagi bolalar o‘z qobiliyatlariga ortiqcha baho beradilar, o‘zlarini ko‘rsatishga intiladlar, maqtanchoq, boshqalarda o‘zlari haqida yaxshi fikr uyg‘otishni istaydilar.

2. Sikloid turi. YUqori darajada asabiylashuvchan, apatiyaga moyil. Ular uyda yolg‘iz bo‘lishga intiladilar. Noxushliklarni boshdan og‘ir kechiradilar, o‘zlarida mavjud kamchiliklar haqida gapirilganda asabiylashadilar. Ularning kayfiyatlari tez ko‘tarilib, tez pastga tushadi.

3. Labil turi. Ushbu tur kayfiyat jixatidan juda o‘zgarunchan va oldidan aytib bo‘lmaydigan xususiyatlyarga ega. Ularni kiyfiyatini o‘zgarishiga xattoki juda arzimas turli sabablarko‘rsatish mumkin. “Ularning hammasi jiddiy muvoffaqiyatsizlik va noxushliklarsiz ham g‘amgin, xafa, ma’yus bo‘lib qolishga moyildir”. (A.E.Lichko). ularning kayfiyati xulq-atvor bilan bog‘liqdir. SHuning uchun ham ular kayfiyatlaridan kelib chiqqan holda kelajaklarini goh yorqin, goh aksincha tasavvur qiladilar. Bunday o‘smirlar ko‘pinchapsixologik yordamga muhtojdir. Ular atrofdigilarni ularga bo‘lgan munosabatlarini yaxshi his qiladilar.
1. Astenonervotik turi. Ushbu tur shubxalanuvchan, tajang, kaysar, tez charchovchi, asabiylashadigandir. Ayniqsa qiyin aqliy ish ularni toliqtiradi.
2. Senzitiv turi. Ularga sezgirlik xosdir. Ushbu o‘smirlar katta davralarni, tavakkalchilikni, harakatchanlikni va sho‘x o‘spirinlarni yoqtirmaydi. Ularga uyatchanlik xos bo‘lib, ko‘p hollarda ular odamovi kishilar kabi qabul qilinadilar. Ular faqat o‘zlariga yaxshi tanish kishilar, bolalar bilan ochiq munosabatda bo‘ladilar. Ular bo‘ysinuvchan bo‘lib, o‘z ota-onalariga juda bog‘langanlar. O‘spirinlikda “qoniqmaslik kompleksi” yuzaga kelishi mumkin. Ular ma’suliyat hissi, o‘ziga va atrofdagilarga bo‘lgan axloqiy talablarni erta anglaydilar. O‘z qobiliyatidagi kamchiliklarni murakkab faoliyat turlarini tanlab to‘ldiradilar.
Ushbu o‘smirlar do‘stlarni tanlashda o‘ta talabchan, do‘stga bog‘langan, o‘zlaridan katta do‘stlarini hurmat qiladilar.
6. Psixoastenik turi ushbu yoshlarga ilk intellektual rivojlanish, o‘ylovchanlik, o‘z-o‘zini tahlil qilish, boshqa odamlarga, ularni xatti – harakatlariga baho berish xosdir. Ular ishdan ko‘ra so‘zda o‘tkirlar. Ulardagi o‘z-o‘ziga bo‘lgan ishonch qobiliyatsizlik bilan, asossiz fikrlar – tezkor harakatlar bilan namayon bo‘ladi.
7. SHizoid turi. Ularning yorqin namoyon bo‘ladigai sifati odamovilikdir. Ular o‘z tengdoshlaridan ko‘ra kattalarga intiladilar. Ular o‘z dunyosi, zz olamida yashaydilar. Ularda odamlarga nisbatan tashqi befarqlik mavjud. Bunday o‘smirlar hamdard bulaolmaydilar. Ularning ichki dunyosi fantaziyaga to‘la, ular doimo o‘zlarini ushlab tura oladilar, o‘z tengdoshlariga ko‘pincha yoqmaydilar.
8. Enileptoid turi, By o‘smirlar yoshligida juda yig‘loqi bo‘lib.
kattalarni qiynaydilar «bunday bolalar xayvonlarni qiynashni,
o‘zlaridan kichkinalar ustidam kulishni yoqtirishadi, bular bolalar orasida sardorgina emas balki, xokim bo‘lishga intiladilar.» (A.K.Lichko). Ularni turiga qahrlilik, o‘zini sevish va hukmdor bo‘lishlik mansubdir. Ular boshqarayotgan bolalar guruxiga terroristik tartib-intizom, bo‘ysinuvchanlik mansub.
O‘ta qattiq tartib intizom tizimida ular o‘zlarini baland tatadilar, shu bilan birga “Rahbarga yoqish, ba’zida o‘ziga mos mansab yoki hurmat e’tiborga ega bo‘lishga ega bo‘ladilar” (A.E.Lichko).
9. Isteroid turi. Ushbu turning acosiy xususiyati — xudbinlpi, o‘ziga
bo‘lgan muhabbatdir. Ularga teatrallik, tavakkalchilik xosdir. Bundaybolalar o‘z oldilarida o‘rtog‘ini maqtaganini ko‘tara olmaydilar. “diqqat e’tiborni tortish, maqtovlar eshitish, ular uchun ahamiyatli ehtiyojdir.” (A.E.Lichko). diqqat e’tiborni tortish maqsadida ular shovqin ko‘tarishlari, janjal boshlashlari mumkin. Ko‘p hollarda sardorlikni eplay olmay, noformal obro‘ga ega bo‘lmay mag‘lub bo‘ladilar.
10. Beqaror tur. Ko‘pincha ularni irodasiz, oqim bilan yuruvchi deb xarakterlaydilar. Bunday o‘smirlar o‘yin – kulguga, bayramlarga ishtiyoqmanddurlar. Ularda jiddiy, shu jumladan kasbiy qiziqishlar mavjud emas, ular o‘z kelajaklari haqida o‘ylamaydilar.
11. Konformlilik turi. Ushbu guruxga kiruvchi bolalar tug‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysinishga moyillar. Ularni asosiy hayotiy shiori “Hamma kabi bo‘lish..” Ular maslashuvchan o‘z manfaati yqlida do‘stini ham sotishdan qaytmaydigan va shu bilan birga o‘z xatti-xarakatlariga oqlov ham topadilar.
Xarakterni shakillanish ma’lum ijtimoiy muhitda yuz beradi. Xarakter jamiyatdagi tarbiyaning aks etilishidir. Avvalombor bola xarkteri oila, ota-onaga bog‘liqdir. Maktabdagi talim – tarbiya etakchi ahamiyatga egadir. Xarakterda o‘z – o‘zini tarbiyalash ham muhimdir.
Xarakterni tarbiyalash yo‘llari – bu odat va taqlidni shakillantirishdir.
Xarakterni shakllantirishda moxnatni roli juda katta. Xarakterni shakllanishining asosiy sharti uni chiniqtirishdir, bunda mojoroli vaziyatlarning roli xam katgadir. Va nihoyat, hayot jarayonida xarakterni qayta tarbiyalash muammosi xam vujudga keladi.
O‘zbek xalqi o‘zining azaliy milliy g‘urur, vatannarvarlik, o‘z tarixi, tili, an’analariga bo‘lgan chuqur hurmat, o‘z tarixnni hurmatlash kabi xarakter xususiyatlarni saqlab qolgan. Bugungi kunda yosh avlodni tarbbiyalashda o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan mehnatsevarlik, dovyuraklik, dilkashlik, xushchaqchaqlik va insoniylik vabi fazilatlarni shakillantirish ta’lim – tarbiyaning asosiy vazifalaridan biridir.
Xarakter yunoncha suz bulib «zarb kilish», «belgi kuyish» degan ma’noni bildiradi. Xakikatdan xam xarakter kishining jamiyatda yashab egallaydigan aloxida belgilaridir. SHaxsning individualligi temperament singari xarakterda xam namoyon buladi. Xarakter – bu shaxsning faoliyat va mulokoti jarayonida tarkib topadigan va namoyon buladigan individual xususiyatlari bulib, individ uchun u tipik xulk-atvor xislatlari bulib xisoblanadi.
Kishining shaxsi u nima kilayotgani bilan emas, balki uni kanday bajarayotgani bilan xarakterlanadi.
Xarakter kishi shaxsining yunalishini belgilaydigan ijtimoiy munosabatlarga boglik buladi. Masalan, kishining jamiyatdagi yukori mavkei, amali unda takaburlik, kekkayganlik, riyokorlik, ta’magirlik, munofiklik kabi salbiy xislatlarni shakllanishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, oddiy mexnatkash kishida jamiyatdagi mavkeiga karab fidokorlik, maksadga intilganlik, jasurlik, kamtarlik, mexnatsevarlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanishiga olib keladi.

2. 
   “Yomg‘ir” mashqi
   

Ishtirokchilar aylana ko‘rinishida turib olishadi Bunda jimlik hukm surishi kerak. Boshlovchi hozir siz yomg‘ir tovushini eshitasiz, lekin buning uchun mening harakatlarimni takrorlashingiz kerak», — deydi. Boshlovchi o‘rtada turib har bir ishtirokchining oldiga keladi va uning ko‘ziga qarab, muayyan harakatlarni bajarib ko‘rsatadi. Har bir ishtirokchi toki boshlovchi butun davrani aylanib kelib boshqa harakatni ko‘rsatmagunicha shu harakatni bajarib turishi zarur.

• 
  Harakatlar:
  
• 
  Kaftlarni bir-biriga ishqalash;
  
• 
  Barmoqlarni qirsillatish;
  
• 
  Tizzalarni shapatilash;
  
• 
  Tizzalarni shapatilab, oyoqlarni do‘pillatish;
  
• 
  Tizzalarni shapatilash;
  
• 
  Barmoqlarni qirsillatish.
  

2. 
   “Yashirin lider” mashqi
   

Guruh a’zolaridan biri xonadan chiqib turadi. Qolganlardan birini — «lider»ni tanlashadi. Qolgan ishtirokchilarning vazifasi: lider muayyan harakatlarni bajarganda ular ham bu harakatlarni takrorlashi kerak. Xonadan chiqarib yuborilgan ishtirokchini xonaga taklif qiladilar, uning vazifasi: «lider» kimligini aniqlashi kerak. Agar to‘g‘ri topsa, lider bilan o‘rin almashadi.