Iii bob. Artterapiya va shaxs kreativligini rivojlantirish

II BOB. ART TERAPIYA PSIXOLOGIK RIVOJLANTIRISH USULI 
2.1-
§
. Art terapiya vujudga kelishining nazariy tahlili. 
Zamonaviy psixologiyada art-terapiya haqida ko‘p aytilgan. Ushbu 
texnikaning turlari va usullari xilma-xil bo‘lib, bu eksperimentlar uchun juda katta 
maydonni ta’minlaydi. Bu so‘zma-so‘z san’atni davolashni anglatadi. Darhaqiqat, 
mashg‘ulotlar paytida bemorlar o‘zlarining his-tuyg‘ularini va his-tuyg‘ularini 
ifoda etishlari, o‘zlarining shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, rasm, raqs, 
kompozitsiya, haykaltaroshlik va boshqalarni o‘z ichiga olgan turli xil san’at 
shakllaridan foydalangan holda o‘rganish imkoniyatiga egalar. 
Psixologiyada eng mashhur art terapiya turlarini ko‘rib chiqishdan oldin, 
ushbu tuzatish uslubini yaratish va rivojlantirish tarixiga e’tibor qaratish lozim. 
Dastlab, badiiy davolanish sxemasi Z. Freyd, C. Jung, A. Maslou kabi taniqli 
shaxslarning nazariyalarida taqdim etilgan. Ammo, amalda faraziy modellar faqat 
XX asrning 30-yillarida qo‘llanila boshlandi. Shunga o‘xshash tuzatish usuli urush 
tugaganidan keyin AQSHdan Germaniyaga ko‘chib ketgan bolalarni davolashda 
qo‘llanila boshlandi. O‘sha paytlarda art-terapiya, ehtimol, fashistlar lageri 
davomida bo‘lgan stressni yengish va jarohatlar bilan kurashishning yagona yo‘li 
edi. 
Birinchi tajribalar ijobiy natija berdi, shuning uchun "art davolash" tobora 
ommalashib bordi. Bugungi kunda artoterapiyaning deyarli barcha turlari 
psixoterapiyada keng qo‘llaniladi. Bunday usul odamga ko‘p muammolarni 
tushunishga va hal qilishga, shaxsiyatining yangi qirralarini ochishga imkon 
beradi. 
Art terapiya atamasini birinchi marta Adrean Xill tomonidan fanga kiritildi. U 
maxsus tuberkulyoz kasalxonasida, art pedagog lavozimida ishlagan. Unga qadar 
olimlar Freydni fikriga asoslanib, odamning ichki “meni” xar xil ko‘rinishda 
nomoyon bo‘ladi va u o‘z meni orqali xarakatlanadi deb aytadi. Rasm chizganda 
xam xuddi shu narsa takrorlanadi. 

---

28 
Terapiyaga san’at tushunchasi kirib kelishi XX asr o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. 
Birinchi bo‘lib art terapiyani bemorlarda qo‘llanilgan va samarali natijalarga 
erishganlar. Ularning asosiy vazifasi bemorlarni xastaliklari tufayli ortirilgan salbiy 
emosiyalarini yo‘qotish bo‘lgan.
Psixologik manbalardan ma’lum bo‘lishicha, 1950-1960 yillarda g‘arbda 
ruxiy kasalxonalar kamaytirilib, o‘rniga ambulator kunduzgi kasalxonalar 
ko‘paytirilgan. Natijada ruxiy bemorlarni davolash ishlariga pedagoglar, 
ruxoniylar, psixoterapevtlarni xissasi qo‘shila boshlagan. Bu esa art terapiya 
nazariyasi va amaliyoti rivojiga olib kelgan. Art terapiya o‘zini imkoniyatlar 
diapozonini kengaytira borib, so‘nggi 2-3 o‘n yillikda art terapiya o‘zida juda ko‘p 
psixoterapevtik yondashuvlarni sintez qilib mustaqil metodlarni qabul qildi. 
Xozirgi kunda art terapiyaning quyidagi turlari yuzaga kelgan: rasm terapiya, 
dramaterapiya, biblioterapiya, musiqaterapiya, raqs terapiya, kinoterapiya, 
qo‘g‘irchoq terapiya, origami. 
Ayniqsa, art terapiyani rasm chizish treninglari amaliyotda ko‘p qo‘llaniladi. 
Art terapiya san’at bo‘lgani uchun xam treninglarda musiqa bilan davolash, raqs 
orqali, she’rlar, fotografiya, saxnada rol o‘ynash xam eng samarali usullardan 
xisoblanadi. 
Art terapiya bololarda maktabchaga yosh davrda (3-7 yoshlar) va kichik 
maktab yoshida (7-11 yoshlar) qo‘llanilish muvaffaqiyatli va samarali xisoblanadi. 
Bolalar bilan individual va guruhiy tarzda shug‘ullanish mumkin. Psixologga 
murojaat qilgan ota onalar, bolalaridan shikoyat qilishganda, bolalar bilan psixolog 
suxbati unchalik samarali bo‘lmasligi mumkin. Lekin art terapevtga murojaat 
qilinsa bolalar rasm chizish orqali tinchlanishi, xarakterdagi zo‘riqishlarni bartaraf 
etishi mumkin. 
Art terapevtga murojaat qilgan bolalarni avvalo individual tarzda qabul 
qilinadi. Chunki bola bilan tanishish, uni kuzatish, individual tarzda rasm chizish, 
uni xarakterini o‘rganish, emosiyalarini individual korreksiya qilish muxum 

---

29 
bo‘lgan jarayondir. Keyin esa bola guruhga kirsa bu uning moslashishiga qulay 
bo‘ladi. 
Art terapiya treninglari yordamida diqqatni bo‘linuvchanligini yaxlilash, 
ongni faollashtirish, qaror qabul qilishda qatiyatli bo‘lish, shaxslararo munosabat 
o‘rnatishda yordam beradi. Art terapiya treninglari orqali o‘zimizni va boshqalarni 
anglaymiz. Biz terening jarayonida rasm chizar ekanmiz o‘zimizning
stresslarimizni , emosiyalarimizni, tuyg‘ularimizni, xoxish va istaklarimizni, 
qo‘rquvimizni ongsiz xolatda ifoda etamiz. 
Art terapiya yordamida quyidagilarni bartaraf etish mumkin: emosional 
buzilishni; emosional zo‘riqish; odamovi bo‘lib qolsa; uyatchanlikni; salbiy 
ta’sirolarni bardosh bilan yengish; qo‘rquvni korreksiya qilish; to‘siqlarni yengish; 
Stress xolatlarini; Psixologik travma; ichki shaxslararo nizolarni; 
Art terapiya treninglarida quyidagi ish qurollaridan foydalaniladi va 
mashg‘ulotldarda ish qurollari erkin tanlanadi: bo‘yoqlar; qalamlar (xar qanaqasi) 
rangli mellar; plastilin; rangli qog‘oz. Qog‘ozlar turli formatda; folga tekstil; 
kistochkalar; gupkalar; Bolalarni ish qurollarini tanlashganlarini kuzatganda 
maktabgacha yosh davrda bolalar qum bilan, rangli qog‘ozlar bilan ishlashga 
qiziqishlarini ko‘rish mumkin. Maktab yoshidagi bolalar esa bular bilan umuman 
qiziqmay, ular qalamlar va bo‘yoqlar bilan ishlashga oshiqadilar. Mashg‘ulotlarda 
materialni tanlash mijozning holati va shaxsini hamda art – terapevtik prosessni 
dinamikasiga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Art terapiyani qo‘llashda ko‘pincha bizni qurshab turuvchi qurshovlar va 
ularga insonning munosabatini o‘zgartirish tamoyiliga asoslaniladi. Bu 
qurshovlarga: 1. O‘z o‘zidan qoniqmaslik- bu o‘zini qadrlamasliq o‘zini yemirish, 
o‘zini notovon deb xisoblash. Qalb deb atalmish go‘zal bir oshiyonga nigox 
solmasliq aql- idrokni oliy maqsad deb bilmaslik; 2. Qo‘yilmagan maqsad- xech 
qayerga bormaydigan yo‘ldir; 3. Dangasalik – bu xotirjamlik sari intilish, batamom 
xotirjamliq abadiy xotirjamlik. Yalqovlik bu o‘limning mitti ko‘rinishidir. 
Yalqovlik bizni iroda kuchimiz, say’i xarakatlarimiz bilan bartaraf etiladi. 

---

30 
Korreksiya ishlarida art-terapiya usullari quyidagi ijobiy natijalarni olishga 
imkon beradi: 
1. Samarali hissiy reaksiyani ta’minlaydi, ijtimoiy (maqbul tajovuzkor 
ko‘rinishlarda 
ham) 
ijtimoiy 
maqbul, 
maqbul 
shakllarni 
beradi. 
2. Yopiq, uyatchan yoki yomon yo‘naltirilgan aloqa mijozlari uchun aloqa 
jarayonini osonlashtiradi. 
3. Og‘zaki bo‘lmagan aloqani (art terapiya mahsuloti vositasida) amalga 
oshirishga imkon beradi, aloqa to‘siqlari va psixologik himoyani yengishga 
yordam beradi. 
4. O‘zboshimchalik va o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatini rivojlantirish uchun 
qulay sharoitlarni yaratadi. Ushbu shartlar vizual faoliyat maqsadlarga erishish 
uchun harakatlarni rejalashtirish va tartibga solishni talab qilishi sababli 
ta’minlanadi. 
5. Bu mijozning his-tuyg‘larini, his-tuyg‘larini va hissiy holatini anglashga 
qo‘shimcha ta’sir ko‘rsatadi, 
6. 
168 hissiy holat va reaksiyalarni tartibga solish uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratadi. 
7. 
Shaxsiy qadriyatlarni sezilarli darajada oshiradi, ijobiy "I-kontsepsiya" 
ni shakllantirishga yordam beradi va mijoz tomonidan yaratilgan mahsulot 
qiymatini ijtimoiy tan olish orqali o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi.
Art-terapiya samaradorligini mijozlarning ijobiy mulohazalari, darslarda 
ishtirok etishning kuchayishi, o‘z ijodlarining natijalariga qiziqish ortishi va 
musaqil mashg‘lotlarga vaqtning ko‘payishi asosida baholanishi mumkin. Ko‘plab 
ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, mijozlar ko‘pincha o‘zlarida ijodiy imkoniyatlarni 
kashf etadilar va art-terapiyani tugatgandan so‘ng, dars davomida olgan 
ko‘nikmalarini musaqil ravishda musaqil ravishda ijod qilish bilan shug‘llanadilar. 
"Art terapiya" atamasi ("san’at" - san’at, "artterapiya" - art-terapiya) ularning 
psixo-emosional holatini ifoda etish uchun plasik tasviriy san’atni davolashni 
anglatadi. Ushbu 
atama 
birinchi 
bo‘lib 
Xill 
tomonidan 
1938 
yilda 

---

31 
ishlatilgan.sanatoriylarda sil kasalligi bilan og‘rigan bemorlar bilan ishlashni 
tavsiflashda. Art-terapiya XX asrning 30-yillarida paydo bo‘lgan. Birinchi marta 
AQSHda natsislar lagerlaridan olib kelingan bolalar bilan ishlashda art-terapevtik 
usullar qo‘llanilgan. Ikkinchi Jahon urushi. Uning rivojlanishining boshida art 
terapiya Z. Freyd va K.G.larning psixoanalitik qarashlarini aks ettirdi. Jung, unga 
ko‘ra mijozning badiiy faoliyatining yakuniy mahsuloti (xoh rasm, xoh 
haykaltaroshlik, insallyasiya bo‘lsin) uning ongsiz ruhiy jarayonlarini ifoda etadi. 
1960 yilda Amerikada Art Art Terapiya Assosiasiyasi tashkil etildi. 
Maslou fikriga ko‘ra, inson faoliyatining asosiy manbai o‘zini namoyon qilish 
va o‘zini namoyon qilish uchun doimiy istakdir, ammo bu faqat sog‘lom 
odamlarda mavjud. Neyrotikada bu ehtiyoj yo‘q qilinadi, yo‘q va san’at uni tiklash 
usullaridan biri bo‘lishi mumkin.Maslow o‘zini o‘zini namoyon qilishga olib 
keladigan usullar haqida gapirar ekan, go‘zallik va eksaziyaning yuqori tajribasiga 
ega. Psixoterapevtning vazifasi odamlarga ushbu lahzalarni his qilishlariga yordam 
berish, ularning paydo bo‘lishi uchun sharoit yaratish, bemorga tushkunlikni 
boshdan kechirishni o‘rgatish, o‘zlarini bilishdir.Jamiyatni tiklash nevrozning 
sababi, psixoterapiyaning maqsadi esa uni ozod qilishdir, shuning uchun 
ijodkorlikni rag‘batlantirish psixoprofilaktik vazifani ham bajarishi mumkin. 
Moslashuv nuqtai nazaridan, art terapiya odamni atrof-muhitga moslashish 
imkoniyatlariga nisbatan faol pozisiyani ta’minlaydigan, shaxsiyatning umumiy 
uyg‘nlashuviga hissa qo‘shadigan integrasiyalashgan moslashuv mexanizmi 
sifatida qaraladi.