Iii-bob. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni

3.2. Korxonada ishlab chiqarini tashkil etish prinsiplari, turlari, 
shakllari va usullari 
 
Har qanday jarayonning samaradorligi birinchi navbatda odamlarning 
harakatlariga, ularning bilimlari, qobiliyatlari, ko'nikmalari va mehnatga bo'lgan 
munosabatiga bog'liq. Ammo bu faqat jarayonning makon va zamondagi o'zi 
ma'lum qoidalarga muvofiq tashkil etilishi sharti bilan ta'minlanishi mumkin, 
uning amalga oshirilishi ushbu ishlab chiqarish sharoitlari uchun maqbul 
parametrlarda uning uzluksiz, ritmik yo'nalishini kafolatlaydi. 
Ishlab chiqarish jarayoni makon va zamonga bog’liq hisoblanadi, chunki 
uning ideal konstruktsiyasi xom ashyoni kerakli mahsulotga aylantirish uchun 
sarflanadigan joy va vaqtni minimallashtirishni o'z ichiga oladi. 
Ishlab chiqarish jarayonida vaqt ishlab chiqarish birligini ishlab chiqarish 
uchun mehnat xarajatlari o'lchovi va uni ishlab chiqarishga sarf qilingan vaqt 
uzunligi sifatida ishlaydi. Birinchi holda, vaqt mehnat unumdorligi darajasini, 
ikkinchidan - resurslarning mahsulotga aylanish tezligini belgilaydi. 
Vaqtni tejashning birinchi sharti ishchi kuchi xarajatlari va jarayonlarning 
unumdorligini oshirish o'lchovi sifatida kuzatiladi, bu paketlash printsipi deb 

---

ataladi va quyidagicha shakllantiriladi: ishlab chiqarish jarayonining eng yuqori 
mahsuldorligi mehnat ob'ektlari qayta ishlanganda erishiladi. 
Ishlab chiqarish jarayonida vaqtni tejashning ikkinchi sharti - uni ozmi-ko'pi 
oddiy operatsiyalarga ajratish va ularni alohida ish joylariga tayinlash, bu mehnat 
harakatlarini soddalashtiradi va shu bilan eng kam vaqt bilan yuqori 
mahsuldorlikka erishishga imkon beradi. 
Jarayonning eng sodda tarkibiy qismlariga bo'linishi mexanizatsiyalash va 
avtomatlashtirish uchun asosiy zarurat bo'lib xizmat qiladi va shu bilan 
jarayonning unumdorligini yanada oshiradi, chunki bunday bo'linish maxsus 
mashinalar va uskunalardan foydalanishga imkon beradi. 
Jarayonni oddiy operatsiyalarga ajratishga asoslangan mehnat taqsimoti, 
uning mahsuldorligini oshirishning muhim sharti bo'lib, u ixtisoslashuv printsipi 
deb ataladi. Ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli ravishda, uni quyidagicha 
shakllantirish mumkin: jarayonning maksimal mahsuldorligi uni oddiy qismlarga 
(operatsiyalarga) ajratish va ularning har birini ma'lum bir ishchilar yoki asboblar 
tomonidan bajarish lozim, ya'ni. Ixtisoslashtirish kerak. 
Jarayonning har bir elementini (operatsiyasini) amalga oshirish ularning 
ishlashi o'rtasida qat'iy miqdoriy nisbatlarni o'rnatishni talab qiladi. Bu jarayonning 
yuqori mahsuldorligini ta'minlashning uchinchi shartidir, bu mutanosiblik printsipi 
deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi:umumiy ishlab chiqarish jarayonining 
maksimal ishlashiga faqat qisman jarayonlarning bir xil ishlashi bilan erishiladi. 
Ideal jarayonni tashkil qilishning dastlabki uchta shartining mavjudligi uning 
yuqori mahsuldorligi uchun dastlabki ob'ektiv zaruratdir, bunga ish vaqtining har 
qanday teng oralig'ida xuddi shu jarayonning mahsuldorligi ta'minlangandagina 
erishish mumkin. Bu ideal ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning to'rtinchi 
sharti bo'lib, u ritm printsipi deb ataladi. Uni quyidagicha shakllantirish mumkin: 
ishlab chiqarish jarayonining maksimal mahsuldorligiga faqat uning ritmik 
yo'nalishi bilan erishiladi, bu jarayonning istalgan bosqichida ish vaqtining har 
qanday teng davri uchun bir xil ishlab chiqarishni ta'minlaydi. 
Mahsulot birligini ishlab chiqarish muddatini qisqartirish, avvalambor, 
jarayonning uzluksizligini o'z vaqtida ta'minlash orqali amalga oshiriladi, bu 
qisman jarayonlarning bajarilishidagi uzilishlarni bartaraf etishni anglatadi. Ushbu 
tanaffuslar qancha kam bo'lsa, jarayonni tashkil etish shunchalik mukammal 
bo'ladi. Bu ideal jarayonni tashkil qilishning beshinchi sharti bo'lib, u uzluksizlik 
printsipi deb ataladi va quyidagicha shakllantiriladi: ishlab chiqarish jarayonining 
eng qisqa davomiyligi uning individual operatsiyalarini bajarilishidagi uzilishlarni 
o'z vaqtida bartaraf etish bilan amalga oshiriladi. 
Jarayonning uzluksizligi o'lchovi xom-ashyoni tayyor mahsulotga to'g'ridan-
to'g'ri qayta ishlashga sarf qilingan vaqtni ishlab chiqarishga sarf qilingan vaqtga 
nisbati bo'lishi mumkin. 
Qisman jarayonlarni bajarish ketma-ket (bir yoki bir nechta tayyor 
mahsulotga kiritilgan mehnat ob'ektlarini ketma-ket qayta ishlash orqali) yoki 
parallel ravishda (ularni jarayonning ko'plab bosqichlarida bir vaqtning o'zida 
qayta ishlash orqali) tashkil etilishi mumkin. Birinchi holda, tayyor mahsulotni 
olish jarayonining umumiy davomiyligi jarayonning barcha operatsiyalarini 

---

bajarish uchun umumiy vaqt, ikkinchida - eng uzoq muddatli operatsiyani bajarish 
muddati bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqqan holda, parallel printsip deb 
ataladigan oltinchi shart jarayonning vaqtini qisqartirishdan iboratdir. U quyidagi 
tarzda shakllantirilishi mumkin: ishlab chiqarish jarayonining eng kichik 
davomiyligi qisman jarayonlarni bajarishda yoki mahsulotning alohida 
elementlarini bir vaqtning o'zida ishlab chiqarishda erishiladi. 
Parallellik bir vaqtning o'zida qayta ishlashda ifodalanadi: 
1) yoki jarayonning barcha bosqichlarida mahsulotning turli qismlarida; 
2) yoki jarayonning turli operatsiyalarida bir xil qismlarning bir nechta 
nusxasi, shu bilan birga ushbu vaqt oralig'ida ko'proq tayyor mahsulotlar ishlab 
chiqariladi. 
Mahsulot ishlab chiqarishda vaqt va makonni tejashga, shuningdek, alohida 
bo'limlar va ishlab chiqarish maydonlarini qisman jarayonlarni bajarish ketma-
ketligida joylashtirish orqali erishiladi. Bu ideal jarayonni tashkil qilishning 
yettinchi sharti bo'lib, uni to'g'ridan-to'g'ri oqim printsipi deb atash mumkin va 
quyidagicha shakllantirish mumkin: ishlab chiqarishdagi mehnat ob'ektlarini 
harakatga keltirish uchun masofalarni, vaqtni va xarajatlarni maksimal darajada 
kamaytirish, shuningdek, maksimal darajada amalga oshirish jarayonlarning 
uzluksizligi va parallelligi printsiplaridan qisman jarayonlarni bajarish uchun 
bo'linish bir-biridan bevosita ularning bajarilish tartibida joylashganida erishiladi. 
Moddiy tovarlarni yaratish jarayoni insonning yoki mehnatning o‘zi, mehnat 
vositalari va obe’ktlarining maqsadli faoliyatini o‘z ichiga oladi. O’z-o‘zidan, 
mehnat vositalari va obe’ktlari moddiy boylik yaratolmaydi va faqat ularni 
harakatga keltira oladigan ishchi kuchi bilan birlashganda ular ishlab chiqarish 
jarayonining bevosita ishtirokchisiga aylanadi. 
Ishlab chiqarish jarayoni - bu korxonada mahsulot ishlab chiqarish va 
ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan kishilar va asbob-ukunalarning barcha 
harakatlarining yig‘indisidir. Bu vaqt kategoriyasi bo‘lib, u samarali mahsulot 
(tovar, xizmat) olish uchun sarflangan vaqt, maydon va mablag‘larni 
minimallashtirishni nazarda tutadi. Bu yerda mehnat vositalari (uskunalar, 
dastgohlar va boshqalar) eng muhim tarkibiy qism bo‘lib, mehnat obe’ktlarini 
tayyor mahsulotga aylantirishda bevosita ishtirok etadi. Shuningdek, u keyinchalik 
qayta ishlashga yaroqli tayyor mahsulotga ishlab chiqarishga qaratilgan barcha 
ishlab chiqarish omillarining o‘zaro ta’sirida namoyon bo‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishning asosiy elementlari mehnat, 
obe’ktlar va mehnat vositalaridir.