Iii bob. Mehnat gigiyenasi asoslari va sanoat toksikologiyasi

3.7. Ishchi zonasi havosining kimyoviy ifloslanganligini baholash. Sanoat 
zaxarlari. 
Ishlab chiqarish muhitidagi kimyoviy omillar juda ko‘p uchraydigan omillar 
guruhini tashkil etadi. Zamonaviy sanoat korxonalarida 60 mingdan ortiq turli xildagi va 
ko‘rinishdagi kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Bu moddalar korxonalar uchun 
xomashyo mahsulotlari yoki ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan oraliq 
mahsulotlarga doir kimyoviy moddalar yoki korxonaning yakuniy mahsuloti bo‘lishi 
mumkin. Kimyoviy moddalarning fizikaviy va kimyoviy xossalari, agregat holatlari 
hamda texnologik jarayonning tabiatiga muvofiq ular ishchilar organizmiga turli yo‘llar 
bilan kirishi mumkin. 
Eng muhim kirish yo‘li ingalyasion ya’ni nafas yo‘li orqali kirish hisoblanadi chunki 
juda ko‘p holatlarda kimyoviy moddalar bilan ishlash jarayonida ishchi zonasi havosi ana 
shu kimyoviy moddalar bilan ifloslangan bo‘ladi. Buning ustiga sanoat zaharlarining 

---

24 
ingalatston yo‘li orqali tushishidagi ta’siri yorqinroq namoyon bo‘ladi. Kimyoviy 
moddalar nafas orqali organizmga kirganda o‘pka orqali bevosita qonga o‘tadi va jigar 
to‘sig‘ini chetlab o‘tib hujayra, to‘qima va organlarning faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari kimyoviy moddalarning ishchilar organizmiga ta’siri og‘iz bo‘shlig‘i,
shikastlanmagan badan terisi yoki shilliq qavatlar orqali tushishi mumkin. 
Kimyoviy moddalar organizmga tushgandan keyin birinchi navbatda organizmda u 
yoki bu nisbatda bir xilda tarqaladi, keyinchalik esa ularning qayta taqsimlanishi natijasida 
moddalar organ yoki to‘qimalarda to‘planishi kuzatiladi. Organizmda kimyoviy 
moddalarning aksariyat qismi oksidlanish, qaytalanish, metillanishjarayonlari tuf’ayli 
zararsizlanadi. Bu jarayonlarning ko‘pchiligi jigar to‘qimasida sodir bo‘lganligi sababli
aynan shu organ ko‘proq zararli ta’sirga ducho r bo‘ladi. Kimyoviy moddalarning ayrim 
qismi organizmdan o‘zgarmagan holda chiqarib yuboriladi. Kimyoviy moddalarning 
chiqarilishi yoki metabolik jarayondan hosil bo‘ladigan birikmalarning chiqarilishi ham 
jigar orqali amalga oshiriladi. Ayrimturdagi moddalargina ter bezlari, o‘pka, chiqaruv 
yo‘llari, so‘lak bezlari orqali chiqarilishi mumkin, ayrim yog‘da eruvchi moddalar ona suti 
orqali chiqarilib, bola organizmiga kirishi ham mumkin. 
Kimyoviy moddaning tabiati, moddaning dozasi va uning ta’sir etish muddatiga 
bog‘liq holda organizmda o‘tkir va surunkali zaharlanish holatlarini yoki moddaning 
spetsifik ta’sir samarasi kelib chiqishi mumkin. Zaharlangan holatning yuzaga kelishi bir 
qator gigienik xarakteristikalarga bog‘liq holda bo‘lishi ham mumkin: moddaning suvda 
yoki yog‘da eruvchanligi, barqarorlik darajasi, kumulyativlik xususiyati, zaharlilik sinfi va 
dozasi. 
Kumulatsiya - kimyoviy moddaning organizmda to‘planishi demak. Shunga muvofiq 
moddiy va funksional kumulatsiyalar farqlanadi. Moddiy kumulatsiya - ma’lum bir 
moddaning organizmda to‘planishini bildirsa, funksional kumulatsiya — moddaning ta’sir 
samarasini ko‘rsatadi. Moddiy kumulatsiya ko‘proq kimyoviy moddaning barqarorligiga 
bog‘liq bo‘lsa, funksional kumulatsiya moddaning zaharlilik darajasiga bog‘liqdir. 
Organizm uchun xavflilik darajasi bo‘yicha shu moddaning barcha gigienik 
ta’riflarini inobatga olgan holda barcha sanoat zaharlarini 4 zaharlilik sinfiga bo‘lish qabul 
qilingan: 

---

25 
1-sinf – o‘ta xavfli moddalar; 
2-sinf - yuqori xavfli moddalar; 
3- sinf - o‘rtacha xavfli moddalar; 
4- sinf - kam xavfli moddalar. 
Xavflilik sinfini aniqlash uchun bir qator toksikologik parametrlardan foydalaniladi: 
LD 
50
, CL 
50
(o‘rtacha o‘lim chaqiruvchi doza yoki konsentratsiya), Kkum (kumulyativlik 
koeffitsienti) hamda REK qiymatlari. Bularning hammasi toksikologik tajribalar asosida 
hisoblab topilgan qiymatlardir. Masalan, LD 
50
- 15 mg/kg va undan kam bo‘lgan 
kimyoviy moddalar I sinfga doir xavflilik guruhiga, 15-159 mg/kg atrofida bo‘lsa - II 
sinfga, 151-5000 mg/kg bo‘lsa - III sinfga, 5000 mg/kg dan ortiq bo‘lsa - IV xavflilik 
sinfiga taalluqli bo‘ladi. 
O‘ta yuqori kumulyativlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar I sinfga, yuqori 
kumulyativlik xossasiga ega bo‘lgan moddalar II - sinfga, o‘rtacha kumulyativlik 
xususiyatga ega bo‘lgan moddalar III sinfga va past kumulyativlik xossasiga ega bo‘lgan 
moddalar IV sinfga taalluqlidir. 
Sanoat zaharlarining xavflilik darajasini baholanganda ayollar va bolalar 
organizmining yuqori darajadagi sezgirlik holatlarini hisobga olish zaruriy hisoblanadi. 
Ayrim moddalar masalan, marganets va bor moddalariga nisbatan erkaklar organizmi 
yuqori sezgirlikni namoyon qiladi. 
Zaharli moddalarning ta’sir etish samarasi yuqori harorat va namlik sharoitlarida 
hamda bir vaqtning o‘zida yuqori darajadagi shovqin va tebranish ta’sir etganda juda 
yuqori bo‘ladi. SHu bilan birga og‘ir jismoniy mehnat bajarganda ham sanoat 
zaharlarining ta’sir etish samarasi juda yuqori bo‘lishi tasdiqlangan. 
Ishlab chiqarish muhitida sanoat zaharlari, odatda, kombinatsiyalashgan (birikkan) 
holda ta’sir ko‘rsatadi, buning oqibatida turli ko‘rinishdagi ta’sir samaralari namoyon 
bo‘ladi: qo‘shilgan ta’sir (odditiy samara), ta’sir samarasining kuchayishi (potensirovanie), 
antogonizm (ta’sir samarasining pasayishi), bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan ta’sir kabilar.