Iii bob. Suv resurslarini boshqarishning turlari va darajalari 1 Suv resurslarini boshqarish tushunchasi

Iqtisodiy 
rivojlanishda 
ijtimoiy muhit 
Anana 
Jamoat diqqati 
Jamoat qarnashuvi 
SMI 
Hayot darajasi 
Aholi o‘sishi 
Rivojlanish
Oziq-ovqat mahsulotlari 
Energiya taminoti 
Suv resurslari
Yog‘in 
Ustki oqim 
Yer osti resu. 
Qaytqr suv 
Suvga talab 
Suv taminoti 
Sug‘orma deh. 
Sanoat 
Gidroenerg. 
Rekreatsiya 
Navigatsiya 
Baliqchilig
Kom. Infra. 
ZemPX 
Ish.chiqar. 
GES 
 
Elologik 
talab va 
shatlar 
 
 
 
Siyosiy muhit 
Iqtisodiy imkoniyat 
Suvga bo‘lgan hurmat 
Suvga talab 
Malumotlar
Suv taminoti 
Sanitary suv utkazish 
Iqlim o‘zgarishi 
Bioxilmaxillik 
Delta talabi 
Suv 
siyosati 
> = < 
? 

---

Shuningdek suv resurslarini boshqarish bo‗yicha qarorlar qabul qilishda 
quyidagilarni xisobga olish zarur: 
resurslar mavjud bo‗lgan joylar ularni iste‘mol qilish joylari bilan mos 
kelmaydi; 
turli iste‘molchilarning suvga bo‗lgan extiyojlari turli vaqt intervallariga ega 
ekanligi bilan xarakterlanadi (masalan sug‗orish va energetika; rekreatsiya 
va baliqchilik va b.); 
suv sifatining yomonlashuvi moxiyatan jamiyat uchun yaroqli suvning 
miqdorini keskin kamayib ketishiga olib keladi. 
Suv – boshqaruvning aloxida maxsulidir, chunki uning xamma erga kirib 
borish xususiyatlari, undagi xar qanday o‘zgarishlar va ta’sirlarni o‘zaro bog‘liq 
bo‘lgan turli muhitlarda tarqaluvchan qilib qo‘yadi.
Sanoat va qishloq xo‗jaligining intensiv taraqqiy etishi, aholi sonining 
o‗sishi, yangi xududlarning o‗zlashtirilishi va shu jarayonlar bilan bog‗liq bo‗lgan 
suv iste‘molining keskin ortishi suv resurslarining gidrologik tartibi va xolatiga 
jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi. Shuning uchun bugungi kunda o‗tkazilayotgan tadbirlar 
ko‗pgina xalq xo‗jaligidagi sohalarning kelajakda rivojlanish tendensiyalarini 
belgilab beradi. Suv xo‗jaligida uzoq kelajakka mo‗ljallangan siyosatning asosiy 
vositasi – bu istiqbolli bashoratlardir. Bu turli xildagi chora-tadbirlar majmuasining 
kelajak sharoitlariga «to‗g‗ri kelish» modelidir. Istiqbolli bashoratlash ayniqsa, 
rejali xo‗jalik sharoitlarida samaralidir. Shuning uchun u sobiq ittifoqda va o‗zaro 
iqtisodiy hamkorlik blokiga kirgan davlatlarda keng qo‗llanilgan. 
Istiqbolli suv xo‗jaligi bashoratlarida eng murakab qismi ularni tuzishda 
metodologiyaning tanlanishidir. Ishlab chiqarish xajmlarining ortishi oqibatida 
aloxida ob‘ektlarning suv tartiblarining miqdoriy o‗zgarishlarinigina emas, 
kelajakdagi texnik vositalar va texnik siyosatning o‗zgarishi oqibatida suv 
iste‘molining sifat o‗zgarishlarini xisobga olish zarur. Bu amerikalik olimlar 
(Landsberg va boshq., 1965 y.) va Rim klubining (1971-1974 yy) insoniyat 
kelajagi haqidagi pessimistik bashoratlarining asosiy sabablaridan biridir. Rim 

---

klubi - bu 70 ga yakin tadbirkorlar, boshqaruvchilar, siyosiy arboblar va ilmiy 
ekspertlarni birlashtirgan xalqaro nodavlat tashkiloti hisoblanadi. Mashkur klub o‗z 
faoliyatini 1968 yilda Deya Lincheya Akademiyasida boshlagan. Insoniyat 
taraqqiyoti istiqbollarining EVM dagi xisob-kitoblari, ekspertlarni yangi asrning 
20-yillarida yuz berishi kerak bo‗lgan ekologik halokatning aniq ekanligi haqidagi 
xulosaga kelishlariga majbur qildi. Uning asosiy elementlari – soni keskin ortib 
borayotgan aholi uchun suv va oziq-ovqat maxsulotlarining etishmovchiligidir.
Bunday neomaltuziancha xulosalar Rim klubining ancha keyingi xisoblarida xam 
tasdiqlandi va ko‗plab mashxur nashrlarda o‗z aksini topdi (Fyuron va b.).
Sobiq ittifoqda suv resurslaridan foydalanish va bashoratlash bo‗yicha 
mustaqil davlatlar xamdo‗stligi mamlakatlari tajribasiga asoslangan xisoblar 
bajarilgan (SSSR FA geografiya instituti, M.I.Lvovich asarlari (1974y) va b.; ). 
Bashoratning huquqiy asosi 1970 yilda sobiq SSSR Oliy Soveti Prezidiumi 
qabul qilgan «SSSR va ittifoqchi respublikalar suv qonunchiligi asoslari» 
xisoblanadi. Suv tartibi va suv resurslari boshqarish yo‗llari sobiq SSSR Oliy 
Sovetining «Tabiatni asrash va suv resurslaridan oqilona foydalanishni yaxshilash 
bo‗yicha choralar haqida»gi Qarori (1972) va qator direktiv xujjatlarida belgilab 
berilgan.
Suv iste‘moli xajmlarini 2010 yilda 1970 yilga nisbatan aloxida mintaqalar 
bo‗yicha ortishi foizlarda quyidagilarni tashkil etadi: Bu ko‗rsatkich Evropada-230, 
Osiyoda-220, Afrikada-290, SHimoliy Amerikada -240, Avstraliyada 260, Janubiy 
Amerikada-430 ni tashkil etdi. Suv iste‘molining umumiy ortishi 3387 km
3 
ni, va 
bunda qaytmas tarzdagi suv iste‘molining o‗sishi 2930 km
3
ni tashkil etdi.
Inson uzluksiz almashinishning atmosfera zanjiriga global ta‘sir o‗tkazishga 
ojiz. Tumanni tarqatish, do‗lga qarshi kurash, suv omborlarini ta‘minlash va 
o‗rmon yong‗inlarini o‗chirish uchun bulutlarga ta‘sir o‗tkazish-bularning 
xammasi lokal ta‘sir ko‗rsatishdir. Atmosfera jarayonlariga bundan kattaroq 
aralashish - bu endi «geofizik» urushdir (V‘etnam). Bug‗lanish suv omborlari 
yuzasidan va haydalgan erlardan ko‗tarilgan bug‗lanishlar hisobiga 1,7% ga ortishi 
kerak. Bu asosan qaytmas yo‗qotishlardir. Aksincha, daryo oqimi suv 

---

omborlaridan bug‗lanishlar xisobiga 3,8% ga kamaydi. Suv omborlarida 
akkumulyasiyalangan suv xisobiga toshqinlar oqimi 23,5%ga kamayishi kerak. Bu 
yalpi namlanishni 7,5% ga va barqaror okimni 60% ga orttiradi. Aynan yalpi 
namlanish va barqaror oqim – insoniyat XXI asrning birinchi yarmida ishonishi 
mumkin bo‗lgan chuchuk suv rezervidir. SHunday qilib, chet el demograflari 
insoniyatga bashorat qilayotgan «ekologik tupik»dan chiqish yo‗li suv omborlari 
qurish, yer osti suv omborlari va oqimni xavzalararo ko‗chirish yo‗li bilan yer 
sharining sun‘iy suv tartibini yaratish xisoblanadi. Boshqa, hali yaxshi 
foydalanilmagan manbalarni jalb etish imkoniyatini xam yodda tutish lozim 
(dengiz suvlarini chuchuklashtirish va yer osti suvlarini tuzsizlantirish, Arktika va 
Antarktika aysberglarini transportirovka qilish va b.). Gidrolog va texniklarning 
birgalikda xarakat qilishlarini talab etuvchi ikkinchi yo‗nalish - bu solishtirma suv 
iste‘molini kamaytirishdir: sanoatning aylanma suv ta‘minotiga va «quruq» ishlab 
chiqarishga o‗tishi, sug‗orishdagi qaytmas suv yo‗qotishlarini kamaytirish va 
xokazolar. SHunday qilib, insoniyatga «suv etishmovchiligi» xavf solmaydi.
Muammoning boshqa tomoni – suv resurslarining sifatining pasayib 
ketishidir. Aloxida qit‘alarda oqava suvlar xajmi yiliga 180-290 km
3 
ni tashkil 
etadi. Ularning katta qismi tozalanmay gidrografik tarmoqqa tashlanadi, garchi 
oqava suvlarning xar bir kubometri 8-10 m
3
toza suvni yaroksiz xolga keltiradi.
Sanoat va maishiy okava suvlar kimyoviy o‗g‗itlar va preparatlar (gerbitsid 
va pestitsidlar) bilan ifloslanishi tabiiy suvlarning zaharlanishiga olib keldi. 
Missisipi daryosi, «Amerikaning oqava suvlar arig‗i» katta masofada o‗lik daryo 
hisoblanadi. Suv resurslari sifati muammosi ulkan xududlarni qamrab oladigan va 
ulkan moddiy sarflar va vaqt sarflashni talab etadigan qator ilmiy asoslangan 
kompleks tadbirlar o‗tkazish yo‗li bilangina xal etilishi mumkin. Yer usti 
suvlarining, ulardan ratsional foydalanish va saqlashga yordam beradigan maqbul 
tartibini saqlash (yoki o‗rnatish) muammosini xal etish uchun Yer haqidagi fan 
soxasida ishlayotgan turli yo‗nalishda faoliyat yurituvchi olimlar va turli siyosiy
tizimli davlatlar birgalikda xarakat qilishlari zarur. YUNESKO tomonidan amalga 
yuritilayotgan dasturlarni amalga oshirishni faqat tinchlik va osoyishtalik 

---

sharoitlaridagina imkoni bor. Suv resurslari muammolari va ular bilan yonma-yon 
turgan muammolar majmuasini xal etish kontekstida xukumatlar asta-sekin suv 
resurslarini kompleks boshqarish tamoyillariga o‗tmoqdalar. Suv resurslarini 
kompleks boshqarish tadbirlari suv resurslari soxasidagi milliy siyosat, strategiya 
va qonunchilikni, axborot tizimini, suv resurslarini milliy va aloxida xavzalar 
mikyosida taqsimlash ssenariylarini hamda keyingi bosqichda amalga oshiriladigan 
harakatlar rejalarini, shuningdek, barcha masalalar majmuasi uchun ma‘sul bo‗lgan 
u yoki bu aloxida tashkilotlarni va harakatlarni muvofiqlashtirish mexanizmlarini 
ham o‗z ichiga oladi.
Bunday tizimlarning bo‗lmasligi qishloq xo‗jaligi, sanoat va kommunal 
ro‗zg‗or xo‗jaligi kabi suv xo‗jaligi majmuasi qatnashchilari o‗rtasida ularni 
cheklangan va o‗zgaruvchan suv resurslari bilan ta‘minlash borasida avvalgidek 
ziddiyatlarning kelib chiqishiga sabab bo‗ladi. Afsuski, mamlakatlar tomonidan 
qarorlarni qabul qilishda suv resurslarini kompleks boshqarish tamoyillarini asos 
qilib olish sekin sur‘atlar bilan boryapti. Bu masalada asosiy to‗xtatib turuvchi 
omillardan biri moliyaviy resurslar masalasidir. Suv ta‘minoti soxasidagi 
infratuzilmaviy loyixalar odatda, juda katta hajmdagi mablag‗larni talab etadi. 
Rivojlangan mamlakatlar va xalqaro institutlardan ko‗p sonli rivojlanayotgan 
mamlakatlarga mazkur masalalar yo‗nalishida kelayotgan moliyaviy yordamlar 
xajmi krizis masshtablari bilan solishtirganda juda kamdir. Ammo, nisbatan sekin 
erishilayotgan progressga qaramay, so‗nggi 10 yil mobaynida 900 mln ga yaqin 
kishining suv ta‘minoti va 985 mln kishi uchun sanitariya soxasidagi xizmatlarni 
tashkil etish imkoniyatlari yaratildi. Ko‗p mamlakatlarda xukumat suv resurslarini 
kompleks boshqarish uchun maqbul sharoitlarni ta‘minlashga, xizmatlarni taklif 
etishni ta‘minlashga e‘tiborni oshirmoqda. Suv resurslarini barqaror boshqarish va 
ulardan samarali foydalanish sohasidagi taraqqiyotning ming yillik maqsadlarini 
shakllantirishdagi, iqtisodiy o‗sishni ta‘minlashdagi, qashshoqlik masshtablarini 
kamaytirish va oziq-ovqat xavfsizligiga erishishdagi, atrof-muxitning ekologik 
holatini yaxshilash va ekotizimlarni saqlashdagi rolini e‘tiborga olib, unga 
markaziy o‗rinlardan biri ajratilgan. Suv resurslaridan barqaror foydalanish, suv 

---

ta‘minoti va iqtisodiy-ijtimoiy, ekologik barqaror rivojlanish soxasiga bevosita 
aloqador bo‗lib, bu - qashshoqlikka qarshi kurash, ekologik barqarorlik, xususiy 
sektor rivojlanishi asosida o‗sish, jamiyatning boshqaruvda ishtirok etishi asosida 
rivojlanishdir.
Xukumat istiqbol haqida (suv resurslarini barqaror boshqarish, suv 
ta‘minoti, suv omborlari, suv olish inshootlari, suvni tozalash) qayg‗urishi va 
muammolarni xal etishga ilm-fan, biznes va jamiyatni jalb etishi kerak. Agar suv 
xizmatlari tekin bo‗lsa, unda suv besamar sarflanadi. Suv xizmatlari uchun to‗lov 
belgilanishi sug‗orish samarasini oshirish sabablari ham bo‗lishi kerak.
Evropa davlatlarining bir qismi qashshoq davlatlarga yordam beradi. 
Mamlakat aholisini yuqori sifatli suv bilan ta‘minlash - bu xukumatning 
vazifasidir. 2002 yilda Yoxannesburg Deklaratsiyasi kabul kilindi, u yerda shunday 
yozilgan: ―biz Evropa Ittifoki (EI) va Sharkiy Evropa, Kavkaz va Markaziy Osiyo
davlatlari ministrlari quyidagilarga xissa qo‗shishga qat‘iy qaror qildik: 
1. toza ichimlik suviga va sanitar sharoitlarga etisha olmayotgan insonlar 
ulushini 2015 yilga qadar kamaytirish; 
2. barcha mamlakatlarda, mumkin bo‗lgan yerlarda transchegaraviy suv 
oqimlarini muvofiqlashtirishni xisobga olgan xolda suv resurslarini boshqarishga 
integratsiyalashgan yondoshuvni qo‗llash va suv resurslaridan foydalanish 
samaradorligini oshirish bo‗yicha rejalarni ishlab chikish; 
3. atrof-muxit talablari bilan aholini suvga bo‗lgan extiyojlarining 
muvozanatini ta‘minlash asosida tabiiy resurslar degradatsiyasi tendensiyasini 
qaytarish maqsadlariga erishish va bioxilma-xillikni kamayishida ko‗rilayotgan 
zararlarini 2015 yilga qadar jiddiy kamaytirish bo‗yicha belgalangan maqsadlarga 
erishish bo‗yicha tadbirlar rejalarini amalga oshirish‖.